Per Bergspoor naar Berg en Dal

In 1949 hingen de Nederlandse stations vol met kleurrijke affiches die het Bergspoor bij Nijmegen aanprezen alsof het Zwitserland was. Het 'enige bergspoor van Nederland' was feitelijk een Nijmeegse tram die een hoogteverschil overbrugde middels een viaduct. Geïntrigeerd geraakt door deze 'onnederlandse' affiche heb ik het verhaal erachter uitgezocht.

Hoewel het einde van het Bergspoor in zicht was — autobussen verdrongen de trams — was de promotiecampagne in 1949 een groot succes. "De aantrekkelijke reclameplaten hebben mede tot gevolg gehad, dat uit alle delen van het land aanvragen binnenkwamen", schreef De Gelderlander in oktober 1949, waarmee men onder meer op schoolreisjes doelde. Het aantal passagiers verdubbelde tot 100.000. Zes jaar later sloot de tramlijn alsnog. Het viaduct werd gesloopt en de maker van het affiche raakte in de vergetelheid.

Berg en Dal en het Bergspoor

Vanwege het 'buitenlandse' landschap werd Berg en Dal (aan de Duitse grens bij Beek, niet ver van Nijmegen) eind 19e eeuw een toeristische trekpleister. In 1869 werd hotel Groot Berg en Dal geopend en rond 1900 verrees het villapark Mooi Nederland, deels in chaletstijl. In 1909 werd besloten lijn 2 van de Nijmeegse gemeentetram, die al tot Beek reed, door te trekken naar Berg en Dal.

Er moest vanaf Beek een hoogteverschil van zo'n 100 meter genomen worden via een van oorsprong smal zandpad. Daarom werd de Stollenberg afgegraven en een 'spectaculair' viaduct van gewapend beton gebouwd, waarop de tramlijn zichzelf met een lus kruiste. In 1913 kwam dit Bergspoor gereed. De steilste tramlijn van Nederland werd een landelijk begrip, doel van vele dagjes uit en schoolreisjes.

Einde van de tram

Eind jaren 30 besloot de Nijmeegse gemeenteraad de trams in te ruilen voor trolleybussen. Het zou nog tot 1955 duren tot de laatste tram reed. Ondanks de opleving enkele jaren eerder — waaraan het affiche mede debet was — werd ook het Bergspoor toen opgeheven. Het vermaarde viaduct werd een voetgangersbrug.

Onder protest van velen met goede herinneringen aan het Bergspoor werd in 1969 het viaduct opgeblazen; het verkeerde inmiddels in slechte staat. Tegenwoordig is die plek begroeid met hoge bomen en herinnert niets meer aan het Bergspoor. In Beek is nog wel het elektrische onderstation voor de tram bewaard gebleven — er was veel vermogen nodig voor de klim — met een fraai tegeltableau.

Ontwerper Jan Pronk

Het affiche voor het Bergspoor werd in 1949 slechts ondertekend met Pronk. Posters van deze ontwerper worden soms abusievelijk toegeschreven aan Simon Pronk (bij Adviz en GAR). De maker was echter Jakob Derk Jan Pronk (1915-2008). Hij volgde de Middelbare Teken- en Kunstnijverheidsschool in Groningen en vestigde zich in 1945 in Apeldoorn als zelfstandig reclame-ontwerper.

Het affiche voor het Bergspoor valt op door de frisse kleuren en de losse stijl, waardoor de trams organisch de heuvel op lijken te kruipen. Pronk heeft goed naar buitenlandse voorbeelden gekeken. Hij wilde ongetwijfeld refereren aan de vermaarde berglijnen in de Alpen, waarvoor bekende ontwerpers in het Interbellum affiches maakten. Een brug waar een trein over rijdt was een veelvoorkomend motief. Die affiches hingen ook in Nederlandse reisbureau’s en stations. In de jaren 40 stond de Zwitserse affichekunst in hoog aanzien en in Nederland werden er tentoonstellingen van gehouden — niet alleen in het Stedelijk Museum in Amsterdam maar bijvoorbeeld ook in de Utrechtse V&D.

Opvallend is de overeenkomst tussen een affiche van P.A. Junot voor de Montreux–Berner Oberland-Bahn en die van het Bergspoor. De compositie, de losse stijl en details zoals de brugpijler en de bovenleidingmasten lijken op elkaar. Alleen de hoge bergen ontbreken en de naaldbomen zijn loofbomen in Berg en Dal. De Zwitserse affiche is ook rond 1949 gemaakt; wellicht heeft Pronk zich er door laten inspireren.

Behalve voor het Bergspoor maakte Jan Pronk onder meer affiches voor Lumido, een lichtshow in natuurpark Berg en Bos in Apeldoorn. In de loop van de jaren 50 werden zijn affiches conform de tijdgeest meer gestileerd en typografisch. Pronk was actief lid van de Vereniging Reclameontwerpers en Illustrators (VRI). In 1955 werd zijn affiche voor ACS drycleaning geëxposeerd in Japan.

Rond 1960 stopte Jan Pronk met ontwerpen en werd directeur van de Academie voor Kunst en Industrie in Enschede, waar hij een woonhuis liet bouwen door Gerrit Rietveld. Zijn eigen illustratie- en ontwerpwerk raakte vergeten.

Gevonden gegevens J.D.J. Pronk:

• 1915: 20-24 juli te Assen geboren als zoon van J. Pronk en W.J. van der Berg (Nieuwsblad van het Noorden 31-07-1915)
• 1934: te Groningen toegelaten tot Middelbaar Kunstnijverheidsonderwijs, Afd. Teekenen en Kunstnijverheid (Nieuwsblad van het Noorden 23-07-1934)
• 1935: werkzaam als ontwerper bij metaalwarenfabriek Tiel (Revue der Reclame januari 1958)
• 1938: werkzaam te Amsterdam bij reclamebureau's en drukkerijen (Revue der Reclame januari 1958)
• 1941: 28 december te Groningen verloofd met Grieteke Oosterbaan (Nieuwsblad van het Noorden 23-12-1941)
• 1945: 24-27 januari te Apeldoorn gehuwd met G. Oosterbaan (Nieuwe Apeldoornsche Courant 14-02-1945)
• 1951: wonend Van Kinsbergenstraat 13 Apeldoorn lid geworden van Vereniging Reclameontwerpers en Illustrators (VRI Vorm oktober 1951)
• 1955: verhuisd naar Soerenseweg 138 te Apeldoorn (VRI Vorm juni 1955)
• 1955: affiche 'cleaning service' naar International Printing Exhibition in Japan (VRI Vorm november 1955)
• 1958: kort artikel in Revue der Reclame jaargang 18, januari 1958
• ca. 1960: directeur van de Academie voor Kunst en Industrie in Enschede
• 1961-1962 opdracht aan Gerrit Rietveld voor woning Twickellaan 16, Enschede
• 1981: brief vanaf Twickellaan 16 aan Truus Schröder over Rietveldwoning
• 2008: 22 december te Enschede overleden als echtgenoot van E. Gerritsen

Overige bronnen:

• Dick Dooijes/Pieter Brassinga, A history of the Dutch Poster 1890-1960, Amsterdam 1968
• Loet van Sluis, Lijn 2. Geschiedenis van een bergspoor, Wijchen 1997

Update 31 oktober 2015
Dankzij een veiling van doublures van het Regionaal Archief Nijmegen heb ik nu zelf een exemplaar van het Bergspoor-affiche! Echter een kleintje: 32x44 cm, terwijl het affiche bij o.a. Van Sabben Auctions 75x107 cm groot is.