Een 'pictorial map' van de provincie Utrecht

Via een tweet van Oud-Utrecht kwam een prachtige toeristenkaart van de provincie Utrecht naar boven uit de collectie van de Amersfoortse oudheidkundige vereniging Flehite (info/download bij Archief Eemland). Hij is gemaakt in opdracht van de Provinciale Utrechtse Bond van Vreemdelingenverkeer (VVV) door Henk Koops jr. Hieronder licht ik enkele mooie details uit en geef meer informatie over de ontwerper, over wie tot nu toe niets bekend was.

Eerder heb ik op RETOURS al eens geïllustreerde kaarten (pictorial maps of Bildkarten) voor de spoorwegen gedeeld, maar ook in het algemeen ben ik er een liefhebber van. Zoals ik toen schreef: 'In tegenstelling tot objectieve, realistische kaarten appelleren ze aan emoties als romantiek, fantasie en humor. Ze vertellen anekdotes over regionale historie, cultuur en landschap.' Dat geldt zeker ook voor deze Utrechtse kaart.

Een bericht uit het Utrechtsch Nieuwsblad van 8 mei 1950 geeft niet alleen de datering aan, maar biedt ook een mooie beschrijving: 'een kaart, die beoogt de toerist een indruk te geven van de uitermate rijkgeschakeerde toeristische attracties welke de kleinste van Nederlands provincies nochtans in verrassende overvloed en bekoorlijke afwisseling de vreemdeling te genieten geeft.' De scribent vond dat Henk Koops hierin goed geslaagd was: 'De kaart maakt door haar weelderige stoffering met kleurige figuurtjes en beelden een gezellige en genoegelijke indruk.'

Er was ook wat kritiek. 'Een kleine fout is, dat het stukje IJselmeer benoorden Spakenburg de naam Zuiderzee draagt.' En dat terwijl de officiële naamsverandering al plaats had gevonden op 20 september 1932. Het kan natuurlijk zijn dat Koops dit bewust had gedaan om aan de historie te refereren. Ook vond het UN het jammer dat de her en der weergegeven schildjes met gemeentewapens niet compleet waren (ze ontbreken bij o.a. Driebergen, Baarn en Abcoude) en 'minder gelukkig' vond men de plaatsing van de drie 'prentbriefkaartjes' in het wit van de omringende provincies. 'Doch dit zijn slechts kleinigheden.'

Veel van de kastelen in de provincie zijn goed gelijkend weergeven, zoals Huis Doorn, Nijenrode bij Breukelen, kasteel De Haar en de Hamtoren bij Vleuten, waarop de kenmerkende 'afdruk' van het verdwenen gedeelte goed is te zien. Het is opvallend dat Slot Zuylen ontbreekt. Zuilen is vertegenwoordig met een fabriek met hoge schoorstenen, wat kan duiden op de steen- en dakpannenfabrieken langs de Vecht of de zware industrie van Demka en Werkspoor. De weergave van de stad Utrecht is nogal plichtmatig vergeleken met de sprekende details elders in de provincie. De stad wordt heel summier aangeduid met de Domtoren, een brug en een stereotype grachtenpand, dat niet op een echt huis gebaseerd lijkt.

Als het meest bruisende deel van de provincie geeft de kaart het gebied rond Bilthoven en Soest weer. We zien een vrijend stelletje op een bankje, een ruiter, een DC3-vliegtuig ter hoogte van vliegveld Soesterberg en een mondaine dame op een terrasje. Ook andere locaties verraden een voorkeur voor het weergeven van jongedames, zoals de baadster bij een zeilbootje op de Loosdrechtse Plassen (toen nog provincie Utrecht).

Wie was Henk Koops jr.?

De maker van de kaart gaf blijk van een vaardige hand, maar als ontwerper is Henk Koops jr. verder onbekend gebleven. Hij was journalist van beroep. Het enige andere ontwerp dat van hem te vinden is, betreft een tekening van een theaterkostuum voor een Russisch ballet met Ida Rubinstein. Dit is hoogstwaarschijnlijk een tekenoefening naar Léon Bakst. Wel trad Koops regelmatig op als kalligraaf van diploma's en oorkondes. Zo kalligrafeerde hij een album van eredoctoren dat bij een lustrum in 1946 door het Utrechtsch Studenten Corps aan de universiteit werd aangeboden.

Hendrik (Henk) Koops werd in 1909 in het Drentse Yde geboren en trouwde in 1934 in Assen met Zwaantje Oosting. Na enkele jaren als onderwijzer gewerkt te hebben werd hij verslaggever bij het socialistische dagblad Het Volk met diverse standplaatsen, waaronder Haarlem. Ook was hij actief bij de Vereeniging voor Internationale Vriendschap en Wereldvrede en andere socialistische (vredes)bewegingen. Tijdens de oorlog woonde Koops weer in Drenthe en droeg daar bij aan de illegale pers. Hij was hoofdredacteur van De Vonk (Asser editie) en van De vrije pers in Drenthe.

In 1947 werd Koops bij de pas opgerichte Wereldomroep chef van de afdeling Pers en Publiciteit. Hij werkte daar tot in de jaren zeventig, onder meer als chef afdeling gesproken woord. Hij hield zelf regelmatig 'causerieën' op de radio. Naast zijn werk was Koops actief als vertaler van jeugdboeken voor uitgeverij Bruna en De Verkenner in Baarn, uit het Engels en Zuid-Afrikaans (o.a. van Arthur Catherall). Koops woonde in Hilversum. Het is onbekend hoe hij aan de opdracht kwam van de Provinciale Utrechtse Bond van Vreemdelingenverkeer. Na zijn pensionering bij de Wereldomroep verhuisde Henk Koops naar Assen waar hij in 1984 op 75-jarige leeftijd overleed.

Aanvulling juli 2020:  Toeristenkaart uit 1932

De kaart uit 1950 blijkt een voorganger te hebben: een toeristenkaart van de provincie Utrecht (en het Gooi) uit 1932, gemaakt door PZ Studio uit Amsterdam. Deze kaart heeft bijna evenveel leuke details als die van Koops. Ook deze komt uit de collectie van de oudheidkundige vereniging Flehite (info/download bij Archief Eemland).