Het 'Wereld-Panorama' in Nederland

Door een korte vermelding op de expositie Haarlem Filmstad kwam ik op het spoor van het Wereld-Panorama, dat rond 1900 in verschillende Nederlandse steden blijkt te hebben bestaan. Als optisch entertainment was het een voorloper van de bioscoop, maar ook van de viewmaster. Het was eigenlijk geen panorama, maar een stereoscopische diavoorstelling die door zo'n 25 mensen tegelijk bekeken kon worden via mechanisch gesynchroniseerde stereokijkers in één grote ronde behuizing.

Het Wereld-Panorama was in Duitsland ontstaan als Kaiser-Panorama. August Fuhrmann (1844–1925) bedacht deze oplossing om de al oudere individuele stereokijker te kunnen gebruiken als 'massamedium'. Fuhrmann borduurde overigens voort op de Glas-Stereogramm-Salon van Alois Polanecky uit 1866, maar hij vervolmaakte het concept en voegde er kleur aan toe. De achterzijde van de glasdia's werd met een diffuse schildertechniek ingekleurd voor een 'doorschemerend' effect. Fuhrmann opende zijn eerste vestiging in 1880 in Breslau, maar verhuisde in 1883 naar de Kaisergalerie in Berlijn. Deze winkelpassage was genoemd naar de Duitse keizer Wilhelm I, die zo dus ook de naamgever van het Kaiser-Panorama werd.

Fuhrmann licenseerde zijn systeem en ook de diaseries die hij zelf maakte en liet maken — vooral van reizen en landschappen, maar ook van oorlogen en grote evenementen — aan bedrijven in binnen- en buitenland. Rond 1910 waren er uiteindelijk 250 vestigingen door heel Europa, en een centraal archief met zo'n 100.000 ingekleurde stereodia's. Er ontstonden overigens ook concurrenten, zoals de Panoramabauanstalt Gebr. Kitz in Leipzig en het Fotoplastikon dat nog bestaat in Warschau.

Eerste golf in Nederland

De oudste vermelding die ik in Nederland heb kunnen vinden is uit 1883. Het Kaiser-Panorama van 'den heer Hirschvogel' (waarschijnlijk een Duitser) zat op de eerste verdieping van Kalverstraat 48 in Amsterdam, de latere locatie van De Slegte. Al na enkele maanden kwam er een einde aan. De installatie moest zelfs snel ontruimd worden omdat er gevaar dreigde van beslaglegging, waarbij nog een van de verhuizers gewond raakte. Opvallend is dat dit panorama in één bericht Kaiser-Panorama en in een ander bericht Wereld-Panorama werd genoemd. Het lijkt er dus op dat de term Wereld-Panorama, beter geschikt voor de Nederlandse markt, in 1883 werd geïntroduceerd.

In het volgende decennium bereikte het Wereld-Panorama alle hoeken van Nederland, zo blijkt uit vermeldingen ervan in de Buitensociëteit Sneek (1891), de Schouwburg in Leeuwarden (1891) en de Kolfbaan aan de Grote Markt in Middelburg (1895) — in het laatste geval weer onder de naam Kaiser-Panorama. Dit waren echter allemaal losse initiatieven die tijdelijk bedoeld waren of maar een kort leven beschoren waren.

Panorama-Maatschappij

Vanaf 1900 - het nieuwe was er blijkbaar nog niet af — werden de zaken structureel aangepakt door de Nederlandsche Panorama-Maatschappij in Den Haag. Dit bedrijf zocht franchisenemers in verschillende steden, aan wie het de stereoapparatuur en roulerende ingekleurde diaseries leverde. Gezien het overeenkomende beeldmerk met wereldbol, vlaggen en motto 'Reizen door de gehele wereld' was de maatschappij op haar beurt een licentiehouder van Fuhrmann, die immers het patent bezat.

De eerste vestiging werd op 9 oktober 1900 geopend aan de Hofspui in Den Haag, die in Haarlem volgde op 18 maart 1901. 'Reflectanten voor andere plaatsen gelieve zich te vervoegen', adverteerde de Panorama-Maatschappij in 1902, die toen zelf gevestigd was aan de Veerkade 43a in Den Haag. In drie jaar tijd liep het aantal op tot ongeveer tien. Ze waren gevestigd in de stadscentra, maar vaak op de eerste verdieping, bijvoorbeeld boven winkels. Ik ben de volgende vestigingsplaatsen van Wereld-Panorama's tegengekomen op documenten en in krantenarchieven:

• 1900 Den Haag, Hofspui 9a (Spui, afgebroken), exploitant Ferdinand Cervenka
• 1900 Rotterdam, Coolsingel 16 (afgebroken)
• 1901 Haarlem, Spekstraat 8 (tegenwoordig Tierney's Irish Pub)
• 1901 Utrecht, Wed 3 (tegenwoordig Sea Salt Saloon)
• 1901 Amsterdam, Raadhuisstraat 5 (boven Centraal Telefoonbureau, hoek Spuistraat; afgebroken)
• 1901 Arnhem, Markt 16a (tegenover Hotel Pays-Bas; afgebroken)
• 1902 Leiden, Kort Rapenburg 17 (nu Kippevel), later Breestraat 175 (nu Kinki Kappers)
• 1902 Groningen, Poelestraat 15 (tegenwoordig 't Golden Fust)
• 1902 Nijmegen, Korenmarkt 22 (afgebroken), exploitant Dirk Keijzer
• 1903 Tilburg, Stationsstraat 26 (bovenzaal Nieuwe Koninklijke Harmonie)
• 1903 Den Bosch, Kruisstraat 228 (hernummerd)

Op een ansichtkaart van het Wed in Utrecht uit ca. 1903 is het woord WERELD in wit zichtbaar op de etalageruit; PANORAMA stond er waarschijnlijk in donkerder letters onder. Het pand Wed 3 was in 1893 als winkelhuis gebouwd met een hoge begane grond met entresol. Het heeft daardoor een dubbelhoge winkelpui met bovenetalages. Het was oorspronkelijk het winkelmagazijn van de firma Valk en de Bussy, handel in land- en tuinbouwgereedschappen en aanverwante artikelen, van messen tot vogelkooien. Je kon er trouwens ook 'vuurwerken' bestellen. Vanaf 1897 heette de zaak De Bussy en Voorduin, en in 1901 betrok het Wereld-Panorama het pand. De Bussy en Voorduin begonnen toen een winkel in fotografische artikelen aan het Oudkerkhof, waar ook een 'tooverlantaarn en kynematograaf' gehuurd konden worden. Eerder had het duo al een vergunning aangevraagd voor een filmvoorstelling. Het valt dus niet uit te sluiten dat zij ook de exploitant van het Wereld-Panorama waren.

Wat stond er op het programma?

'Elke week een nieuwe serie' was het principe van het Wereld-Panorama, dat overigens open was van 10 tot 22 uur en 20 cent toegang vroeg (kinderen en militairen half geld). Bescheiden was men niet. Zo zou het Wereld-Panorama 'de grootste bezienswaardigheid van Den Haag' zijn. Bij de opening in Haarlem noemde het Wereld-Panorama zich 'een Kunstinstelling van den eerste rang'. In Nijmegen was het de 'Hoogste Triomf der Photoplastiek' (een term voor stereofotografie).

Er zouden ook 'duizenden aanbevelingen van Regenten van Gestichten en Opvoedkundigen en Leraren' zijn. Over de educatieve waarde schreef de Haagse exploitant Cervenka in 1900 in een advertentie: 'Het bezoeken van het Wereld-Panorama is niet alleen hoogst leerzaam en nuttig voor volwassenen, ook voor de jeugd biedt het een rijke leerstof; vooral ten opzichte van de schoonheid der natuur in alle oorden der wereld. Wekelijks worden de beelden (welke tot op heden nog nergens zijn overtroffen ten opzichte van de volmaakte wijze van waarop zij zijn afgewerkt) afgewisseld.'

Advertenties van de Utrechtse vestiging tussen 1901 en 1903 geven een beeld van het aanbod, met voorstellingen als De Wereld-tentoonstelling te Parijs (van 1900), Reis langs het Gardameer, Wandeling door Tyrol en Geneve en omstreken. Over laatstgenoemde serie schreef het Utrechtsch Nieuwsblad: 'zoo getrouw van de natuur weergegeven dat men zich verbeelden kon in de stad zelve te zijn' en de krant feliciteerde de directie 'met zijne smaakvolle keus'. Er waren in Utrecht ook meer avontuurlijke series te zien zoals een Reis naar de Noord-pool met Fritjof Nansen en 'op veler verzoek' een Bezoek aan Java, Malabar en Singapore.

Bij een internet-antiquariaat in Nijmegen kocht ik vier programmabladen van het Wereld-Panorama aldaar uit juni, juli en augustus 1902. Deze programma's laten zien dat elke serie uit exact 50 dia's bestond, waarvan de vertoning vermoedelijk een half uur duurde. Het gratis programmablad, dat wekelijks nieuw werd gedrukt, gaf van elke dia een korte omschrijving, zodat je precies wist wat je ging zien. De vier bladen betreffen:

• De Transvaalsche oorlog met de gevechten bij Spionkop, Ladysmith, Mafeking en Kimberley. Een advertentie uit Haarlem beval deze voorstelling aan als: 'De opnamen, welke onder bijzonder moeilijke omstandigheden gemaakt zijn, zijn uitmuntend geslaagd en uitsluitend ten dienste van het Wereld-Panorama'.
• Tweede reis door de Riviera; blijkbaar was er ook een eerste serie geweest.
• Heerlijke reis door de Alpen met eene bestijging van de Montblanc met overvloedig gebruik van het woord 'schilderachtig' in de bijschriften.
• Interessante wandeling door Rome met de Pieterskerk, het Vaticaan etc. etc. benevens het best bestaande portret van paus Leo XIII. Deze serie was wellicht afgestemd op de katholieke doelgroep in Nijmegen.

Einde en behoud

Het is niet precies bekend wanneer de Wereld-Panorama's in Nederland zijn gestopt, maar de laatste krantenberichten die ik zag dateren uit 1908. De opkomst van de bewegende film, in eerste instantie vertoond in reizende en vanaf 1906 in vaste bioscopen, was ongetwijfeld de hoofdoorzaak van de neergang. In het buitenland hebben enkele Kaiser-Panorama's nog lang bestaan: die in Berlijn zelfs tot 1939. Het Wiener Weltpanorama hield het uit tot maar liefst 1954.

Er zijn enkele Kaiser-Panorama's bewaard in Duitse musea, zoals het filmmuseum in Düsseldorf, het Deutsches Historisches Museum en het Märkisches Museum in Berlijn (* dit exemplaar blijkt uit Nederland afkomstig, zie naschrift). Ook in Tsjechië en Polen zijn er enkele operatief. In Nederland is er één Kaiser-Panorama: bij het Teylers Museum in Haarlem, inclusief 400 bijbehorende stereodia's van onder andere de Wereldtentoonstelling van Parijs in 1900.

Teylers kreeg dit Kaiser-Panorama in 1993 in bruikleen van het Filmmuseum, waar het in 1964 was 'binnengekomen'. De verdere herkomst van dit Kaiser-Panorama is onbekend, maar gezien de Duitse benaming zal deze eerder uit Duitsland komen dan van een van de Nederlandse Wereld-Panorama's. Tot ongeveer tien jaar geleden stond het Kaiser-Panorama werkend opgesteld in de Tweede Schilderijenzaal van Teylers, maar tegenwoordig is het opgeslagen in het depot. Het zou interessant zijn nader onderzoek te doen naar de herkomst en misschien een tentoonstelling te organiseren over het fenomeen Wereld-Panorama's in Nederland.

* Naschrift 8 juli 2019:
Het Kaiser-Panorama in het Märkisches Museum in Berlijn blijkt afkomstig uit Nederland! Het werd tot 1921 (!) in Gorinchem en omgeving op kermissen etc. geëxploiteerd door de familie Van de Berg. In de jaren zeventig kocht stereofotografie-technicus Hugo de Wijs uit Vianen dit Kaiser-Panorama van de nazaten en restaureerde het. Na vergeefse pogingen een eigen museum op te richten, verkocht De Wijs het in 1981 aan de Duitse staat voor de Preußen-Schau, een grote historische tentoonstelling in Berlijn.