Roger Bezombes en het Centraal Museum

Franse affiche-kunstenaar in Utrecht, 1955 / 1971

door

Als verzamelaar van spoorwegaffiches behoort het Cote d'Azur-affiche van Roger Bezombes voor de SNCF uit 1968 tot mijn favorieten: kleurrijk, kunstzinnig en een technisch perfecte litho. Toen ik een affiche tegenkwam met (bijna) dezelfde voorstelling, maar dan voor het Centraal Museum in Utrecht, was ik verrast. Wat kon de relatie tussen beide affiches zijn?

Affiches SNCF en Centraal Museum (coll. Arjan den Boer)

Het blijkt dat Bezombes een bijzondere band had met het Utrechtse museum. Hij maakte zijn eerste affiche-ontwerp in 1955 voor het Centraal Museum en hij hield er in 1971 een tentoonstelling van al zijn affiches, waarbij hij deze collectie aan het museum schonk en waarvoor hij een affiche ontwierp. Bij Het Utrechts Archief heb ik niet alleen de catalogus opgezocht, maar ook de uitgebreide briefwisseling tussen Roger Bezombes en Mademoiselle Docteur Elisabeth Houtzager, directrice du Musée Central d'Utrecht.

1955: Moderne Franse grafiek

Moderne Franse grafiek, Roger Bezombes 1955 (Van Sabben Poster Auctions) Van december 1955 tot februari 1956 stelde het Centraal Museum grafiek tentoon van het Guilde Internationale de la Gravure. De aanduiding Moderne 'Franse' grafiek was niet helemaal correct; het ging om werk van de 'École de Paris' die uit kunstenaars van verschillende nationaliteiten bestond. Volgens museumdirecteur Elisabeth Houtzager was dat kosmopolitische juist kenmerkend: 'een afspiegeling van een eigenaardige internationale sfeer, de vlotte, onbekommerde zwier'. Er was grafisch werk te zien van o.a. Jean Arp, Emile Bernard, Massimo Campigli en Kees van Dongen. Een 'bijzonder appetijtelijke tentoonstelling', zo oordeelde het Utrechtsch Nieuwsblad.

Hoewel Roger Bezombes pas in 1957 een kleurenlitho maakte in opdracht van het Guilde Internationale de la Gravure, werd hij in 1955 gevraagd het affiche voor de tentoonstelling in Utrecht te ontwerpen. Wellicht gebeurde dit op voordracht van het Guilde. Het affiche toont een vrouw met hoed in rood, groen en zwart. In tegenstelling tot zijn latere affiches nam Bezombes de (Nederlandstalige) belettering op in de voorstelling. Het affiche werd gedrukt bij drukkerij Hoonte in Utrecht op basis van een schetsontwerp in gouache. Het was zover bekend Bezombes allereerste affiche-ontwerp; pas vanaf 1958 zou hij met de gerenommeerde kunstdrukkerij Mourlot in Parijs affiches maken voor zijn eigen tentoonstellingen.

Roger Bezombes (bron onbekend) Roger Bezombes (1913-1994) was in de jaren vijftig al een redelijk gevestigde kunstenaar en ontwerper. Hij had van 1932 tot 1936 de École nationale supérieure des Beaux-Arts in Parijs bezocht, terwijl hij zich in het Louvre liet inspireren door Paul Gauguin, Vincent van Gogh en vooral Henri Matisse. Na zijn studie reisde hij door Italië, Algerije, Marokko en Tunesië. In 1938 was de eerste van vele solotentoonstellingen in Parijs en was Bezombes vertegenwoordigd op de Wereldtentoonstelling in New York.

Na de Tweede Wereldoorlog ging Roger Bezombes ook tapijten ontwerpen, zowel voor musea als voor een tapijtfabriek. Hij maakte een wandschildering in de presidentiële suite op de SS Île de France en een wandtapijt voor de wereldtentoonstelling in Brussel. Hij ontwierp ook keramiek, penningen, munten en toneeldecors en -kostuums. In 1952 of 1953 reisde hij naar Nederland, maar het is onbekend of hij Utrecht bezocht. In 1953 verscheen zijn boek L'exotisme dans l'art et la pensée en in 1955 ontving Bezombes de officiële titel Peintre de la Marine.

1959/1968: Franse Spoorwegen

Bezombes kreeg zijn eerste affiche-opdracht van buiten de museum- en tentoonstellingswereld in 1959. De Franse spoorwegen SNCF brachten een serie toeristische affiches uit van plaatsen en regio's, verbeeld door bekende en minder bekende Franse kunstenaars. Bezombes maakte een affiche voor de Côte d'Azur met een kleurrijke boulevard, palmbomen en bootjes. Dit was overigens een fotolitho op basis van gouache of olieverf. De invloed van schilders als Van Gogh, Gauguin en Braque was duidelijk zichtbaar. Het affiche zou verschillende keren herdrukt worden met opschriften in diverse lettertypes en talen.

French Riviera, Roger Bezombes 1959/1966 (coll. SBCF)Cotes d'Azur SNCF, Roger Bezombes 1968/1972 (coll. Arjan den Boer)

In 1968 volgde een nieuwe opdracht voor de SNCF met hetzelfde thema, de Côte d'Azur. Bezombes week af van het traditionele landschap als motief en koos voor een felrode vis in azuurblauw water. Er is ook een Frans vlaggetje te herkennen en de bovenste helft van het affiche is gevuld met decoratieve motieven die aan een tafelkleed en een vaas bloemen doen denken, maar waarin ook een kindertekening verwerkt lijkt. Deze keer maakte Bezombes samen met Mourlot wel een echte lithografie van hoge grafische kwaliteit met vijf aparte kleurgangen. De tekst onder het beeld werd niet door de kunstenaar verzorgd en separaat opgedrukt. Er waren verschillende versies met opschriften in diverse talen, waaronder 'Discover France by train' en 'Côte d'Azur'.

Het affiche met de rode vis zou, net als Bezombes' eerdere ontwerp voor de SNCF, in 1971 te zien zijn op de expositie in Utrecht. Drukker en lithograaf Fernand Mourlot schreef er toen treffend over in de catalogus:

Een affiche moet tot de verbeelding spreken, anders blijft het onopgemerkt. Wat dat betreft, kunnen wij zeggen dat de Franse spoorwegen er goed aan hebben gedaan een van hun affiches door Bezombes te laten ontwerpen. De dikke vis die op het affiche 'France by train' in de Middellandse zee zwemt heeft volgens mij zeker vele harten veroverd zowel in de U.S.A. als in Holland en Frankrijk. Wij zullen deze beminnelijke vis met andere kleuren weer zien opduiken in verschillende even zeer geslaagde komposities van de kunstenaar.

1971: Expositie Centraal Museum

Correspondentie Bezombes en Houtzager (Het Utrechts Archief)In 1968 begon een briefwisseling tussen museumdirecteur Elisabeth Houtzager en Roger Bozombes, nadat deze haar een tentoonstellings­catalogus had toegestuurd. Ze correspondeerden over een mogelijke expositie in Utrecht, in eerste instantie van Franse kunstenaars rond het thema Provence. Bezombes droeg hiervoor enkele kandidaten aan, maar Houtzager liet weten dat de tentoonstelling uitgesteld moest worden. In augustus 1970 stelde ze iets anders voor dat waarschijnlijk eenvoudiger te realiseren was: een expositie in het Centraal Museum van affiches van Bezombes. In oktober reageerde de kunstenaar hier positief op, waarbij hij memoreerde dat hij een van zijn eerste affiches voor het Centraal Museum had ontworpen. Hij stelde voor om voor de expositie een nieuw affiche te ontwerpen en bij Mourlot in Parijs te laten lithograferen. Bezombes bood bovendien aan om de te exposeren affiches aan het museum te schenken.

Maria Elisabeth Houtzager (1907-2001) was, hoewel gepromoveerd in de Engelse taalkunde, in 1951 directeur geworden van het Centraal Museum en zou dat tot 1972 blijven. De tentoonstelling van Bezombes was dus een van haar laatste. De ongehuwde Houtzager was zeer toegewijd, maar ook eigengereid en autoritair. Zo kregen conservatoren van haar niet de credits die hen toekwamen. dr. M.E. Houtzager in 1964 (L.H. Hofland, Het Utrechts Archief Ze kon goed opschieten met hooggeplaatste personen maar niet met het eigen personeel. Beroepsmatig lag haar affiniteit bij oude meesters zoals de Utrechtse caravaggisten, en veel minder bij moderne kunst. Zelf verzamelde zij kerststallen (!) en etnografische kunst. Dat zij Roger Bezombes kennelijk waardeerde kan zijn omdat hij vooral een toegepast kunstenaar was, en omdat hij zich liet inspireren door zijn reizen buiten Europa en de klassiek-moderne kunst van vòòr de Tweede Wereldoorlog. De uit tientallen brieven bestaande correspondentie met Bezombes bleef altijd formeel en correct, uiteraard in vloeiend Frans.

In het vervolg van de correspondentie werden alle praktische zaken geregeld, zoals de lijst van te exposeren affiches, de tekst op het te ontwerpen affiche en gegevens voor in de catalogus. Bezombes verzocht de lithograaf Fernand Mourlot, die veel meer was dan zomaar een drukker en samenwerkte met vele bekende kunstenaars en grote musea wereldwijd, om een voorwoord te schrijven voor in de catalogus. Deze voldeed graag aan dit verzoek:

Ik houd heel veel van de kunst van Roger Bezombes en ik heb een grote bewondering voor deze mens die mijn vriend is. Het is daarom, dat ik graag enkele regels over zijn werk schrijf. En ik heb het ook niet kunnen weigeren, omdat ik zo veel van Holland houd.

Bravo, beste vriend, blijf ons betoveren met je stralende kleuren, met je buitengewone tekeningen, die, terwijl wij er naar kijken, ons de onrust van onze tijd doen vergeten.

Centraal Museum Utrecht, Roger Bezombes 1971 (coll. Arjan den Boer) Het tentoonstellings­affiche voor het Centraal Museum (een tienkleuren-lithografie, 74x53 cm) baseerde Bezombes op de 'dikke vis' van de SNCF, maar hij voorzag dezelfde vormen en contouren van andere kleuren en motieven. Hij had dat kort daarvoor ook gedaan op een affiche voor het Musée Saint-Denis in Reims, maar dan in veel lichtere kleuren (dat affiche werd ook in Utrecht tentoongesteld). Bezombes borduurde in deze periode dus graag voort op zijn meest succesvolle affiche-ontwerp.

Mourlot drukte 1.500 affiches voor het Centraal Museum en leverde daarbij kosteloos nog eens 150 exemplaren zonder tekst op dik papier (Arches) die door de kunstenaar gesigneerd werden. Die laatste waren tijdens de tentoonstelling te koop à 15 gulden, terwijl het gewone affiche voor 1,50 te verkrijgen was (en snel uitverkocht raakte). Aan de uitnodigingskaart en catalogus (slechts tien pagina's dik) werd minder grafische aandacht besteed; deze werden opgemaakt en gedrukt door Kemink & Zoon in Utrecht met een kleurenfoto voorop. Houtzager schreef in de verantwoording voorin:

Een deel van zijn uitgebreide activiteiten wijdt Roger Bezombes aan affiches. Zoals andere gebieden van zijn kreativiteit zijn deze bepaald door de rijke fantasie van vormen en kleuren, door technische zuiverheid en ambachtelijke eerlijkheid. Vooral de affiches die in kleurenlithografie zijn gedrukt moeten heel hoog gewaardeerd worden.

Het is een bijzonder gelukkig toeval dat een van zijn eerste werken op dat gebied juist voor de tentoonstelling der Franse grafiek (1956) in het Centraal Museum te Utrecht bestemd was. Uit de toen ontstane kontakten komt de huidige tentoonstelling voort.

De tentoonstelling werd gehouden van 16 juli tot 15 augustus 1971, een korte zomerexpositie dus. Bezombes was bij de opening aanwezig en verbleef op 15 en 16 juli 1971 in Hotel des Pays-Bas aan het Janskerkhof, uiteraard op kosten van het museum. De expositie was eenvoudig van opzet en bestond uit 33 affiches die aan de witte muur in de drie geschakelde bovenzalen hingen. Behalve de affiches voor de Franse spoorwegen waren het voornamelijk tentoonstellingsaffiches, meest gedrukt bij Mourlot.

Expositie Roger Bezombes, 1971 (Centraal Museum)Zaal met druk- en kleurproeven, 1971 (Centraal Museum)

Naast het eerste affiche voor het Centraal Museum uit 1955 hing ook het originele ontwerp-gouache. Van het nieuwe tentoonstellingsaffiche waren er maar liefst 'elf kleurenproeven, tien drukproeven van het opklimmend kleurengamma en vierentwintig proeven op verschillend gekleurd papier' te zien. Doel hiervan was om het ambachtelijke proces van de kleurenlithografie aanschouwelijk te maken, dat ook uitgebreid werd toegelicht op een stencil dat bezoekers konden meenemen.

Alle ruim dertig affiches werden volgens de correspondentie en de tentoonstellingscatalogus door Bezombes aan het Centraal Museum geschonken, maar in de huidige digitale catalogus van het museum zijn er nog maar veertien terug te vinden (zonder afbeelding). Wel zijn de 'elf kleurproeven en tien proeven van het opklimmend kleurgamma' nog in de collectie aanwezig, terwijl het ontwerp-gouache uit 1955 terug is gegaan naar Parijs.

1981: Air France

Air France, gastronomie, Roger Bezombes 1981 (coll. Arjan den Boer) Het Centraal Museum bezit geen latere affiches van Roger Bezombes. Het belangrijkst is de serie Vie du monde die de kunstenaar in 1981 ontwierp voor Air France en waarmee hij in 1984 de Grand Prix de l'Affiche Française won. Deze zestien collage-achtige affiches, uiteraard weer bij Mourlot gedrukt, verbeelden allerlei aspecten van het reizen en het goede leven. Hemelsblauw is steeds de basiskleur.

De titels luiden: Ciel, Exotisme, France Europe, Gastronomie, La Rose, Les îles, Liberté, Merveilles de la Terre, Monde nouveau, Mur du Son, Méditerranée, Orients, Raffinement, Soleil, Vacances, Vie du monde. Ik bezit enkele van deze affiches. Het zou aardig zijn nog eens een expositie te houden in Utrecht met het gecompleteerde affiche-ouvere van deze kleurrijke kunstenaar.

Bronnen

of stuur een e-mail: arjan@arjandenboer.nl

Reacties

Marion Roxs 17 februari 2021 16:47

Beste heer den Boer, Ik ben op zoek naar een boek/ catalogus waarin “les fleurs 1953 van Frans Masereel “ wordt beschreven. Ik heb op internet gevonden dat er een tentoonstelling is geweest destijds in het Centraal Museum 1955 over Moderne franse grafiek Heeft u misschien documentatie hierover? Moderne Franse grafiek : guide internationale de la gravure, [ten geleide M. Elisabeth Houtzager], Centraal Museum (Utrecht, 1955) ([14] p.) Ik hoop dat u mij verder kunt helpen. Met belangstelling zie ik uw reactie tegemoet. Met dank voor uw genomen moeite. Met vriendelijke groeten, Marion Roxs

Marion Roxs 17 februari 2021 16:47

Beste heer den Boer, Ik ben op zoek naar een boek/ catalogus waarin “les fleurs 1953 van Frans Masereel “ wordt beschreven. Ik heb op internet gevonden dat er een tentoonstelling is geweest destijds in het Centraal Museum 1955 over Moderne franse grafiek Heeft u misschien documentatie hierover? Moderne Franse grafiek : guide internationale de la gravure, [ten geleide M. Elisabeth Houtzager], Centraal Museum (Utrecht, 1955) ([14] p.) Ik hoop dat u mij verder kunt helpen. Met belangstelling zie ik uw reactie tegemoet. Met dank voor uw genomen moeite. Met vriendelijke groeten, Marion Roxs

Marion Roxs 17 februari 2021 16:47

Beste heer den Boer, Ik ben op zoek naar een boek/ catalogus waarin “les fleurs 1953 van Frans Masereel “ wordt beschreven. Ik heb op internet gevonden dat er een tentoonstelling is geweest destijds in het Centraal Museum 1955 over Moderne franse grafiek Heeft u misschien documentatie hierover? Moderne Franse grafiek : guide internationale de la gravure, [ten geleide M. Elisabeth Houtzager], Centraal Museum (Utrecht, 1955) ([14] p.) Ik hoop dat u mij verder kunt helpen. Met belangstelling zie ik uw reactie tegemoet. Met dank voor uw genomen moeite. Met vriendelijke groeten, Marion Roxs