De alsnog gesloopte Monicakerk in Pijlsweerd

Verdwenen gebouwen in Utrecht

door

Verschenen in DUIC-krant (huis-aan-huis in Utrecht), juni 2016-1

Aan de Kanaalstraat is de Ulu Moskee geopend, terwijl de nabijgelegen Antoniuskerk per 1 juni dicht gaat. Er is geen direct verband tussen de sluiting van kerken en de bouw van moskeeën, maar je zou zeggen: geef lege kerkgebouwen een herbestemming als moskee. Dat gebeurt echter maar zelden. In de jaren 70 werd gepoogd de Monicakerk op de hoek van de Herenweg en de Oudenoord te redden door er een moskee van te maken. Het mislukte en de markante kerk uit 1886 sneuvelde alsnog.

De toren tijdens de sloop in 1977 (Het Utrechts Archief)

In de 19e eeuw mochten de katholieken hun schuilkerken verlaten en met staatssteun nieuwe kerken beginnen. In 1840 bouwden de paters Augustijnen de Augustinuskerk aan de Oudegracht, die momenteel in restauratie is. Dit neoclassicistische gebouw wordt een Waterstaatskerk genoemd naar het ministerie dat toezag op de bouw. In 1885 begonnen de Augustijnen een bijkerk in het tuindersgebied Pijlsweerd, waar in die tijd woningen werden gebouwd. De kerk kreeg de naam van de moeder van de heilige Augustinus: Monica. Er kwam ook een klein klooster bij.

Neogotiek

De 'Waterstaatsstijl' was ondertussen achterhaald; de neogotiek paste beter bij de katholieke identiteit. Architect Evert Margry was een leerling van de bekende Pierre Cuypers. Doordat hij rondbogen gebruikte in plaats van spitsbogen was de Monicakerk een neogotische kerk met romaanse ramen. De 70 meter hoge toren met z'n fiere spitsen — één grote en vier kleine — moet voor protestanten even slikken zijn geweest.

In de ruime en lichte kerk vielen de vele rozetvensters op, maar ook de bakstenen die in de bogen zichtbaar waren gelaten. Het was namelijk gebruikelijk baksteen te bepleisteren zodat het natuursteen leek. Een houten tongewelf vormde het dak. In het koor waren glas-in-loodramen met scènes uit het leven van Augustinus en Monica.

In 1919 werd de bijkerk een zelfstandig parochie. Kort daarna verhuisde de Augustijner theologie-opleiding naar Nijmegen en werd het Monicaklooster verbouwd tot parochiehuis en avondschool. Rond 1940 ontstond de brede Oudenoord door demping van de Westerstroom en sloop van huizen aan de Westerdijk. De kerk, die eerst omringd was door huizen, lag nu pontificaal in het zicht. Dat veranderde toen er eind jaren 60 kantoorpanden aan de Oudenoord verrezen.

Moskee

Het aantal katholieken nam rond 1970 sterk af. Parochies werden samengevoegd en de Monicakerk werd overbodig. In 1971 verleende de gemeente een sloopvergunning bij vermeend gebrek aan monumentale waarde. Actiegroepen kwamen in het geweer, zoals het Actiecomité Pijlsweerd en de Werkgroep Neogotiek, maar ook de Stichting de Moskee.

Marokkaanse 'gastarbeiders' die gebruik maakten van provisorische gebedsruimtes hadden hun oog laten vallen op de lege kerk. Ook anderen zagen een moskee als mogelijkheid om de Monicakerk te redden. De gemeente schortte de sloopvergunning op om onderhandelingen een kans te geven. Een projectontwikkelaar had echter 2 miljoen gulden geboden om er kantoren te bouwen; daar konden de moslims niet tegenop. Zij kochten uiteindelijk een bescheiden pand aan de Bemuurde Weerd.

Sloopkogel

Ook de projectontwikkelaar trok zich terug en de Monicakerk stond vijf jaar leeg. Buurtkinderen gebruikten de vervallen kerk als speelplaats en lieten zich niet tegenhouden door afzettingen. Na de dodelijke val van een 7-jarige jongen werd in 1977 met spoed de sloop ingezet.

Architect en kerkenkenner Th. Haakma Wagenaar drong nog aan op behoud van de toren, de enige neogotische van Utrecht en een herkenningspunt in het stadsbeeld. Met tekeningen toonde hij aan dat de toren vrijstaand of als onderdeel van een nieuw woongebouw kon blijven staan. Na afbraak van het schip volgde echter onverbiddelijk de toren. De koster mocht symbolisch de sloopkogel hanteren, waarbij de torenspits bijna op de buurhuizen viel.

De toren tijdens de sloop in 1977 (Het Utrechts Archief)

Monicahof

Op de hoek van de Ouderoord en de Herenweg verrees een gebouw met 62 sociale huurwoningen. Daarachter kwam parkeerruimte en een plantsoen: de Monicahof. Het parochiehuis, dat in de jaren 70 gekraakt werd, staat er nog.

Als enige onderdeel van de Monicakerk bleef het kerkorgel bewaard, eerst in de Nicolaaskerk aan het Boerhaaveplein en later in Schalkwijk. Ter herinnering aan de kerk is in 2010 een grote foto met informatiebord aan de Herenweg geplaatst. Wethouder Lintmeijer betuigde daarbij enige spijt namens het gemeentebestuur: “Misschien zouden we nu nòg beter gezocht hebben naar een nieuwe bestemming."

of stuur een e-mail: arjan@arjandenboer.nl

Reacties