Traiecto en retours: wat en waarom?

In december ben ik begonnen met retours, een maandelijks digitaal magazine over spoorweghistorie, vormgeving en fotografie. Daarnaast ben ik gestart met Traiecto, m'n nieuwe bedrijfje dat iPad-apps over kunst en geschiedenis gaat maken en uitgeven. Wat zijn de overeenkomsten en verschillen tussen retours en Traiecto en waarom doe ik beide? Met aan het slot nog wat opmerkingen over auteursrecht en (open) licenties.

Overeenkomsten en verschillen

• retours bestaat uit korte, maandelijkse afleveringen. De iPad-apps van Traiecto worden uitgebreide, eenmalige uitgaven. Vergelijkbaar dus met het verschil tussen tijdschriften en boeken.
• retours gaat uitsluitend over spoorweg-design en -fotografie, de onderwerpen van Traiecto zijn veel breder: kunst, geschiedenis en reizen. Weliswaar zal de eerste app over de geschiedenis van de Orient-Express gaan, maar mogelijke toekomstige onderwerpen zijn bijvoorbeeld kunstenaarskolonies en wereldtentoonstellingen.
• De onderwerpen van retours zijn per aflevering erg specifiek. Ze gaan bijvoorbeeld over één fotograaf of hebben een bepaalde affiche als beginpunt. De apps van Traiecto zullen meer een soort 'overzichtswerken' worden. Die fotograaf of dat affiche kunnen dan ook langskomen, maar als detail in een groter geheel.
• retours is en blijft gratis, de apps van Traiecto zullen tegen betaling in de App Store worden verkocht. retours is een privé-initiatief en geen product van Traiecto.
• retours is te bekijken in recente webbrowsers op elke computer, en is daarnaast geoptimaliseerd voor iPad. De apps van Traiecto zullen uitsluitend beschikbaar zijn voor iPad (en misschien in de toekomst voor andere tablets).
• Aan de functionaliteit en opmaak van retours is weliswaar veel tijd en aandacht besteed, maar de apps van Traiecto zullen verder uitgewerkt en technisch geavanceerder worden - zoals je bij een echte iPad-app kunt verwachten.
• Zowel retours als Traiecto richten zich mede op een internationaal publiek, met naast Nederlandse ook Engelstalige versies. Ook de onderwerpskeuze is voor beide internationaal, al kunnen specifieke afleveringen van retours natuurlijk over bepaalde landen gaan - zoals Nederland.

Doelstellingen
Met Traiecto wil ik in mijn levensonderhoud gaan voorzien op basis van content en daarbij mijn eigen interesses volgen, zonder afhankelijk te zijn van opdrachtgevers. Ook wil ik mijn in de afgelopen 15 jaar opgebouwde ervaring met digitale media kunnen toepassen.

Met retours wil ik mijn enthousiasme delen over spoorweg- en designgeschiedenis, en items uit mijn eigen collectie aan de buitenwereld tonen en van context voorzien. Ook vind ik het leuk om research te doen (vooral online) en verbanden te ontdekken die nog niet eerder zijn gelegd. Het hoofddoel van retours is dus belangeloos, maar daarnaast kan ik er een naam mee opbouwen en zowel praktische als inhoudelijke ervaring opdoen voor de apps. retours is dus ook een soort proeftuin voor Traiecto.

Auteursrechten
Een complex issue vormen de auteursrechten op de afbeeldingen die ik gebruik voor retours. Het historische beeldmateriaal is meestal meer dan 50 jaar oud, maar hier rusten nog auteursrechten op als de maker korter dan 70 jaar geleden overleden is. Ik gebruik ook actuele foto's, bijvoorbeeld van de huidige situatie naast een oude foto. Dit recente beeldmateriaal gebruik ik alleen met toestemming of een open licentie (Creatieve Commons). Bij het historische beeldmateriaal, voor zover nog niet in het publieke domein, is het voor mij echter praktisch en financieel onhaalbaar de rechthebbenden te vinden, laat staan te betalen. Maar omdat ik de beelden betrek uit Open Access-bronnen is er geen sprake van (extra) economische schade, wat ook al onwaarschijnlijk is door de aard en ouderdom van het materiaal. Daarmee, en omdat het gebruik niet-commercieel en educatief of onderzoekend van aard is, voldoet retours aan de Amerikaanse Fair Use-bepaling. Die geldt echter alleen voor Amerikaans materiaal.

In Nederland kan ik mij beroepen op het citaatrecht: als een beeld inhoudelijk essentieel is voor een verhandeling, en niet slechts ter decoratie dient, mag het met bronvermelding gebruikt worden. Naar mijn mening geldt dit voor retours omdat beeld en tekst daar onlosmakelijk verbonden zijn en samen het historische verhaal vertellen. Waar het materiaal betreft uit mijn eigen collectie kan ik me daarnaast beroepen op het recht van openbare tentoonstelling dat een eigenaar van een kunstwerk heeft, en dat je wellicht ook digitaal mag uitoefenen. Een aflevering van retours is eigenlijk een kleine thema-tentoonstelling.

Overigens zal ik me in de apps van Traiecto, die ik tegen betaling wil uitgeven, wel beperken tot materiaal met toestemming, open licentie of uit het publieke domein. Bovenstaande geldt dus alleen voor retours, dat ik gratis en op privé-titel beschikbaar stel.

Open licentie
Het huidige auteursrecht maakt het belangeloze publicaties zoals retours, of kleinschalige uitgeef-initiatieven zoals Traiecto, niet gemakkelijk. Ik zou daarom wensen dat de auteurswet wordt gemoderniseerd, bijvoorbeeld door invoering van een Fair Use-principe of verkorting van de verjaringstermijn. Ondertussen kunnen auteursrechtshouders hun materiaal zelf beschikbaar stellen onder een open licentie (Creatieve Commons), om hergebruik mogelijk te maken en stimuleren. Lichtende voorbeelden zijn het Rijksmuseum, Nationaal Archief en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (zie ook opencultuurdata.nl). Maar deze instellingen kunnen niet de rechten van derden vrijgeven, zoals op recenter werk van fotografen en ontwerpers. Daarvoor moet de verandering komen van individuele rechthebbenden, hun belangenorganisaties - of van de wetgever. Voor de duidelijkheid: ik heb het over historisch materiaal - niet over actueel werk waarmee kunstenaars en fotografen in hun inkomsten moeten voorzien.

Behalve dat retours dankbaar gebruik maakt van materiaal met een Creative Commons-licentie, stel ik de teksten en eigen foto's ook weer onder zo'n licentie beschikbaar voor hergebruik (met naamsvermelding). Voor de apps van Traiecto denk ik daar nog over na: ik wil gaan leven van de opbrengsten daarvan, dus klinkt het onlogisch om de content gratis beschikbaar te stellen aan anderen - ook voor commercieel gebruik. Toch zijn er constructies denkbaar: je kunt de app als een mooi afgewerkt kant-en-klaar pakketje verkopen, maar het ruwe materiaal beschikbaar stellen onder een open licentie voor wie er een andersoortig product mee wil maken. Het zou best wel eens kunnen dat je daardoor alleen maar meer apps verkoopt, omdat er een promotionele waarde van uitgaat.

[t]