17-jarig meisje ontwerpt folder voor de NS in 1935

Vergeten fotografe en grafisch ontwerpster Beatrice van Leusden, 1917-2001

door

Zowel binnen het grafisch ontwerpvak als bij de spoorwegen speelden vrouwen in Nederland tot voor enkele decennia vrijwel geen rol. Ik was dan ook geïntrigeerd toen ik een folder uit ca. 1935 kocht van de Nederlandse Spoorwegen, waarop Beatrice van Leusden als ontwerper staat vermeld. Haar ontwerp doet wel wat denken aan het werk van Piet Zwart. Over de ontwerpster bleek niets te vinden in boeken en databases. Ik heb uitgezocht wie zij was.

Voorzijde folder 8-daagsche abonnementskaarten NS, Beatrice van Leusden, 1935 (coll. Arjan den Boer)

Vader
Beatrice van Leusden was een dochter van de kunstenaar en tekenleraar Willem van Leusden (1886-1974) uit Maarssen. Van Leusden was een bekende in de Utrechtse kunstwereld. Het grote publiek waardeerde zijn traditionele topografische etsen, maar hij was een veelzijdig man die met z'n tijd meeging. Hij ontwierp ook in de trant van De Stijl en maakte surrealistische schilderijen. Als leraar en organisator van een Utrechtse tekenclub kende hij veel — vooral surrealistische — kunstenaars zoals Joop Moesman en Willem Wagenaar. Van Leusden was ook actief binnen het Genootschap Kunstliefde.

Fotootje Beatrice van Leusden, ca. 1935Zelfprotret Willem van Leusden, 1937 De Mariënhof in Maarsseveen (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

Jeugd
In 1917 kregen Willem en zijn vrouw, zanglerares Ine Haze, hun tweede dochter: Beatrice. Zij groeide op in de Mariënhof, een oud patriciërshuis bij Maarssen, niet ver van het bekende Goudestein. Over haar opleiding is helaas niets bekend. Het is waarschijnlijk dat Beatrice en haar zus Ine door hun vader kunstzinnig onderwezen werden, en dat zij via hem op de hoogte waren van de artistieke ontwikkelingen. Ine werd edelsmid en Beatrice legde zich toe op de fotografie.

Als tienermeisje maakte Beatrice al portretfoto's in opdracht. Enkele van deze portretten zijn in de familie bewaard gebleven. Een mooie foto van een onbekend meisje met hoed geeft geen aanwijzing over de datering, maar de ambtsketen van een man wel. Het was Hendrik Bolkestein, rector magnificus van de Utrechtse Universiteit in 1934-35.

Portretfoto prof.dr. H. Bolkestein door Beatrice van Leusden, 1934 (coll. Jacqueline Boesman)Portretfoto onbekend meisje door Beatrice van Leusden (coll. Jacqueline Boesman)

Ontwerpwerk
Waarschijnlijk is Beatrice in 1934 via de fotografie het grafisch ontwerp ingerold. De combinatie tussen beide disciplines was destijds sterk in opkomst. In Nederland waren Paul Schuitema en Piet Zwart de trendsetters van deze 'fototypografie'.

In oktober 1934 was in het Officieel orgaan van het Genootschap voor Reclame een folder opgenomen voor Buiten wonen: bouwkavels in het 'Westerwoud' tussen Woudenberg en Leusden. De redactie schreef lovend over het ontwerp, zonder daarbij de 17-jarige leeftijd van de ontwerpster te vermelden:

Folder Buiten wonen in het Westerwoud, Beatrice van Leusden, 1935 (coll. ReclameArsenaal)

Deze folder heeft een opvallende kwaliteit. De fraaie landschapsfoto's begeleiden de woorden van den soberen reclame-tekst als het accompagnement van een lied. Het zilveren fond lijkt maar zoo; het is zilver-druk. Het geeft verhoogd cachet. Zeer juist zijn zijn meer uitgebreide gegevens in een afzonderlijk tekstblad bijgelegd. Knap werk, zoowel van de Drukkerij J. v. Boekhoven te Utrecht (koper-diepdruk) als van de ontwerpster Beatrice van Leusden.

Wellicht kreeg Beatrice van kennissen van haar vader opdracht foto's te maken van het Westerwoud en heeft ze toen ook het ontwerp ter hand genomen — op eigen initiatief of op voorstel van de drukker. Destijds werden ontwerpen nog vaak door drukkers gemaakt of schakelde de drukker een ontwerper in. Drukkerij J. van Boekhoven aan de Begijnhof/Breedstraat was een begrip in Utrecht; er werkten honderden mensen. Eerder had Van Boekhoven wandplaten van Willem van Leusden uitgegeven. Het zal ook de drukkerij zijn geweest die de folder naar het Genootschap voor Reclame stuurde, ter promotie van de koperdiepdrukkerij waarover het bedrijf sinds 1933 beschikte.

Achterzijde 
folder Westerwoud, Beatrice van Leusden, 1934 (coll. Het Utrechts Archief)

De luxueus uitgevoerde folder is uitgevouwen ruim 80 centimeter breed. Opdrachtgever was de adellijke familie De Beaufort van het landgoed Den Treek-Henschoten. Zij gaven onder de historiserende naam Westerwoud bouwkavels uit aan de randen van hun landgoed. De folder werd onder meer opgestuurd naar 150 prominenten zoals architecten, burgemeesters en notarissen. De Beauforts lieten bij Van Boekhoven ook promotionele ansichtkaarten drukken met dezelfde, wellicht door Beatrice van Leusden gemaakte landschapsfoto's.

Spoorwegen
In de NS-folder voor 8-daagse abonnementskaarten die ik bezit staat geen jaartal. Ik heb hem op voorjaar 1935 kunnen dateren aan de hand van een krantenberichtje uit mei van dat jaar:

Folder Holland mit 8-tägigen Generalabonnements, Beatrice van Leusden, 1935 (coll. David Levine) De Nederlandsche Spoorwegen hebben een fraai geïllustreerde 'Nederland'-folder voor de 8-daagsche abonnements­kaarten uitgegeven in het Fransch, Duitsch, Engelsch en Esperanto — om hiermede in het buitenland reclame te maken voor deze abonnementskaarten.

Een Duitse versie van de folder is in het bezit van de Amerikaanse verzamelaar David Levine. De buitenlandse doelgroep verklaart de aandacht voor klederdrachten en Rembrandt (zie vergroting bij aanklikken). De Nederlandstalige versie was waarschijnlijk gericht op Vlaanderen. In mijn exemplaar is ruimte gelaten voor een stempel van een reisbureau; de Duitse folder is hier voorbedrukt met Niederländischer Fremdenverkehrs-Verein.

Er zijn overeenkomsten en verschillen met de folder voor het Westerwoud. De NS-folder is op dunner papier gedrukt en is anders gevouwen, maar beide werden door Van Boekhoven uitgevoerd in koperdiepdruk. Het lettertype Gill Sans in de kleur rood werd voor beide informatiepagina's gebruikt en in allebei doen de getekende kaartjes van Nederland wat onbeholpen aan. De uitstraling van de NS-folder is door de witte in plaats van zilveren achtergrond wel heel anders. Het ontwerp oogt professioneler dan de eerste folder, maar daarmee ook braver.

Foto's
De NS-folder staat vol foto's van treinen, landschappen en gebouwen door het hele land. Sommige foto's zijn vrijstaand gemaakt of gecombineerd tot een collage. Voorop staat het gestroomlijnde diesel-elektrische treinstel DE 3 dat in 1934 in gebruik was genomen. Het contrasteert met de stoomlocomotief van de serie 3900 en het 'lompe' elektrische treinstel de Blokkendoos.

De volle en donkere binnenzijde van de folder oogt traditioneler dan de strakke en lichte voorzijde en infopagina. Een dergelijke veelzijdigheid van stijlen had Beatrice van Leusden gemeen met haar vader.

Achterzijde folder 8-daagsche abonnementskaarten NS, Beatrice van Leusden, 1935 (coll. Arjan den Boer)

Beatrice van Leusden had de foto's deze keer niet zelf gemaakt. In ieder geval waren de treinen op de voorzijde van promotiefoto's van de NS. Volgens het blad Spoor- en tramwegen van maart 1935 waren de foto's aangeleverd door de NS en het de Algemeene Nederlandsche Vereeniging voor Vreemdelingenverkeer (ANVV): van elke provincie één, afzonderlijke beelden van de vier grote steden en 'illustraties van wat Nederland zoo bij uitstek biedt' zoals bollenvelden, molens, duinen, bruggen en de Afsluitdijk. Het blad schreef ook:

De ontwerpers van deze folder, de heer Van Leusden en zijne dochter, voegden daar nog terecht bij: Het land van Rembrandt, met een kop van dezen schilder en een palet, artistiek gebracht tusschen het Mauritshuis te Den Haag en het Rijksmuseum te Amsterdam.

Hieruit kunnen we wel opmaken dat Willem van Leusden zijn dochter heeft geholpen bij het maken van de folder, maar ook dat Spoor- en tramwegen de rol van Beatrice weinig recht heeft gedaan. Medio 1938 is de folder nog herdrukt met aangepaste (verlaagde!) prijzen in een hoge oplage van 30.000.

Vrouwen
Blijft de intrigerende vraag hoe de afdeling Propaganda van de NS zo'n belangrijke opdracht, gericht op buitenlandse toeristen, aan een waarschijnlijk nog 17-jarig meisje gunde. In grote drukkerijen als Van Boekhoven werkten wel jonge typistes in de zetterij, maar dat was bepaald geen creatief werk. Als fotografe was in Utrecht wel Claar Pronk actief. Wat betreft Utrechtse grafisch ontwerpsters kom ik in het boek Vrouwen in de vormgeving in Nederland 1880-1940 eigenlijk niemand tegen, of het moet de Rotterdamse Agnes Canta zijn die affiches voor de Jaarbeurs maakte. Er waren trouwens wel aardig wat vrouwen bezig met kunstnijverheid, zoals Beatrice's zus Ine die als edelsmid wél kort in dat boek wordt vermeld.

Grafisch ontwerp was in die periode nog nauwelijks een zelfstandig beroep. Illustratoren en typografen, maar ook bijvoorbeeld architecten, deden het er vaak bij. Soms werden er ontwerpprijsvragen uitgeschreven waarbij alleen de winnaar betaald kreeg, of zelfs die het met de eer moest doen. Voor z'n prijsvraag heb ik in dit geval geen aanwijzing gevonden, maar het zou wel een verklaring zijn voor deelname van een jong meisje. Voor de keuze van de NS voor Beatrice van Leusden kan ik twee andere verklaringen bedenken. De folder in het orgaan van het reclamegenootschap had wellicht indruk gemaakt. Maar het netwerk van haar vader zal minstens zo belangrijk zijn geweest.

Netwerk
Op het eerste gezicht ligt Joop Moesman als contact voor de hand. Deze schilder die op de grafische afdeling van de spoorwegen werkte was oud-leerling van Willem van Leusden en mede-surrealist. Maar Moesman gaf later zelf aan dat hij alleen voor het geld bij de NS werkte en zich slechts met de kleine lettertjes van spoorboekjes bezig hield. Wel verscheen in 1940 een serie fraaie NS-brochures met zijn naam erin, maar veel invloed had hij waarschijnlijk niet.

Drukkerij J. van Boekhoven — decennialang de huisdrukker van de NS — zal de hoofdrol hebben gespeeld bij de ontwerpopdrachten van Beatrice van Leusden. Directeur Gerlings liet de creatieve kant over aan tekenaar-ontwerper Arend van Starrenburg. Deze exposeerde zelf houtsnedes bij Kunstliefde, waarvan Willem van Leusden bestuurslid was. Wellicht was hij het dus die Beatrice inschakelde. In ieder geval waardeerde men haar werk binnen dit gerenommeerde grafische bedrijf.

Stilte
Detail persoonsbewijs Beatrice van Leusden, 1944  (coll. Jacqueline Boesman) Na 1935 werd het stil rond Beatrice van Leusden. Er zijn van daarna geen ontwerpen of foto's bekend. Van haar dochter, Jacqueline Boesman, heb ik begrepen dat Beatrice voor de oorlog een periode in Zwitserland verbleef vanwege longproblemen. Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog verloofde zij zich met de chirurg Th. Boesman en verhuisde naar Emmen, waar hij door oorlogsomstandigheden werkte. In 1945 zijn ze getrouwd, hebben vervolgens in Emmen, Noordwijk en Rotterdam gewoond en kregen twee kinderen.

Na haar huwelijk heeft Beatrice Boesman-Van Leusden — zoals destijds gebruikelijk — niet meer gewerkt. Wel bleef zij altijd erg creatief, aldus haar dochter, en later in haar leven is ze (opnieuw?) gaan schilderen. Jacqueline Boesman herinnert zich verder dat zij als kind werd meegenomen naar de opening van exposities van Willem van Leusden.

Beatrice van Leusden overleed in 2001 in Rotterdam op 84-jarige leeftijd.

Waardering
Het is moeilijk een oordeel over een vormgever te baseren op twee folders, maar bij Beatrice van Leusden zit er niets anders op. Toen ik de Westerwoud-folder alleen nog maar als digitale afbeelding kende vond ik de NS-folder haar beste, meest professionele werk. Buiten wonen vond ik minder verfijnd en zelfs een beetje kinderlijk. Totdat ik bij Het Utrechts Archief in het archief van de familie De Beaufort de orginele folder in tweevoud aantrof en zelf kon vasthouden.

Voorzijde Buiten wonen, Beatrice van Leusden, 1934 (coll. Het Utrechts Archief)Het grote formaat, het dikke papier, de hoge kwaliteit van het drukwerk en natuurlijk de glanzende zilverdruk zijn erg indrukwekkend. Het kalligrafische lettertype op de voorzijde, op het eerste gezicht misschien oubollig, spat door de zilverinkt van de foto af. Het moet in 1934 een opvallend en spectaculair geheel zijn geweest. Ook nu springt de folder er nog uit tussen de vergeelde archiefstukken. Geen wonder dat het Utrechtsch Dagblad het een "ultra-moderne propaganda-brochure" noemde en dat het Genootschap voor Reclame de folder met z'n leden deelde. Als je dat op 17-jarige leeftijd in een mannenwereld weet te bereiken dan heb je talent. Jammer dat Beatrice van Leusden dat in haar verdere leven niet heeft benut of daar geen kans voor kreeg.

 

Gebruikte bronnen

Aangevuld in oktober 2019 met gegevens uit Spoor- en tramwegen, 12 maart 1935.

of stuur een e-mail: arjan@arjandenboer.nl

Reacties