Vergeten ontwerpster van de M van de Rotterdamse metro?

Jeanette Kossmann-Markus, 1923-2016

door

metro rotterdam 1966-1, Jeanette Kossmann (coll. Arjan den Boer) Deze maand wordt het 50-jarig bestaan van de metro in Rotterdam gevierd. Ter gelegenheid daarvan haalde ik een oude brochure tevoorschijn, die uit 1966 bleek te dateren — een informatiemagazine waarmee Gemeentewerken geïnteresseerden op de hoogte hield van de metro-aanleg. Het heeft een prachtige omslag waarop de kenmerkende metro-M verwerkt is. Achterin staat ontwerp omslag: Jeanette Kossmann, Rotterdam. Zou zij ook het M-logo ontworpen hebben dat voorop de metro's staat en op de markerings­palen bij de stations? Toen ik las dat in ieder geval het (toenmalige) RET-logo op haar naam staat was mijn interesse definitief gewekt. Maar wie was deze ontwerpster eigenlijk?

Huwelijken

Jeanette Kossmann-Markus (foto Stadsarchief Rotterdam) Na het nodige digitaal speurwerk kwam ik erachter dat het Jeanette Markus betreft, die van 1947 tot 1962 gehuwd was met de schrijver Alfred Kossmann. Ze heette toen Jeanette Kossmann-Markus en vanaf 1969 Jeanette Scheffer-Markus, want zij hertrouwde met de journalist/historicus Chris Scheffer (1919-2008). Dat zij in de jaren na haar scheiding nog de naam Kossmann gebruikte was destijds gebruikelijk. Wel ongebruikelijk was het dat een gehuwde vrouw werkte, zij het als ontwerper wellicht van huis uit.

Volgens één bron was Jeanette Markus — in 1923 geboren in Rotterdam — opgeleid aan de Grafische School in Utrecht, wat haar interesse voor typografie en letterontwerp kan verklaren (zie verderop). Maar wellicht volgde ze (ook) een kunstopleiding; ze was in de jaren vijftig in ieder geval assistent van de Rotterdamse kunstenaar Louis van Roode en droeg zo bij aan de gevelkunst aan het Holbeinhuis, Hotel Britannia in Vlissingen en het Stationspostkantoor.

Uit Jeanettes autobiografische roman De schilder, de schrijver en ik die in 1980 zou verschijnen bij Nijgh & Van Ditmar valt op te maken dat zij een relatie kreeg met Louis van Roode. Hoewel de namen van Kossman en Van Roode in de roman niet gebruikt werden zijn de schilder en de schrijver door Kossmann zelf als zodanig geïdentificeerd in een column (hij vermeldde ook dat Van Roode in 1964 zelfmoord pleegde). De roman werd slecht ontvangen ("haar boekje is een ego-trip") en raakte vrijwel geheel vergeten. Haar ontwerpwerk verdient dat lot echter niet.

Boekomslagen

Boekomslagen door Jeanette Kossmann-Markus, jaren 50 In de jaren vijftig ontwierp Jeanette Kossmann-Markus vele boekomslagen voor onder andere Querido en De Arbeiderspers. Ook voor boeken van Alfred Kossman, zoals diens romandebuut De nederlaag uit 1950 en de Salamander-pocket nr. 49 van De rijmende dood uit 1959. Deze zijn figuratief geïllustreerd, net als de omslagen van vertaalde boeken voor de Wereldbibliotheek.

Abstracter zijn haar ontwerpen voor de Vlaamse uitgever Manteau, zoals voor de boeken van Hugues C. Pernath, die door het kleurgebruik Johan Velter doen denken Fernand Léger: "Haar omslagen zijn abstracte kunstvormen die intrigeren, maar niet in zichzelf besloten zijn." In 1960 ontwierp Jeannette het tentoonstellingsaffiche voor de vijftig best verzorgde boeken van het afgelopen jaar in het Stedelijk Museum in Amsterdam.

Letterontwerpen

Letterontwerpen Jeanette Markus, Bijzondere Collecties UvA Jeannette Kossman-Markus was ook typograaf. Zij was internationaal een van de eerste vrouwen die zich professioneel met letterontwerp bezighield. In 1960 maakte ze voor Lettergieterij Amsterdam een smalle vette (bold condensed) variant van het lettertype Colombia van Walter H. McKay op basis van diens schetsen. Ze werkte ook voor de Britse lettergieterij (type foundry) Matrotype, waar ze samen met Maurice Moor in 1965 zelfs de artistieke leiding had. Alfred Kossmann noemt verder "een heel mooie drukletter die Jeannette Markus heeft ontworpen en die, vanwege de ongunst der tijden, nooit is gefabriceerd." Dit zal gaan over de Prins/Prince voor Matrotype, nooit in productie genomen. Bijzondere Collecties van de UvA bezit een archiefdoos met letterontwerpen uit haar nalatenschap (en ook enkele logo-ontwerpen).

Titelpagina Rotterdam en de Zee, Jeanette Kossman-markus, 1964

In 1964 stelde Jeannette een bibliofiele losbladige uitgave in groot formaat samen, getiteld Rotterdam en de Zee. Ze verzorgde ook de vormgeving en ze ontwierp voor de omslag- en hoofdstuktitels een speciale 'Rotterdamse' letter. De historische tekstbijlage was geschreven door haar ex-man. In die jaren stelde Jeanette meerdere foto- en prentenboeken over oud-Rotterdam samen, soms met teksten van Kossmann.

Gemeente en RET

Vanaf 1963 was Jeanette Kossmann docent aan de Rotterdamse Academie van Beeldende Kunsten. Ze werd daarnaast gevraagd als jurylid, onder ander voor de Vereniging Bouwkunst & Vriendschap en een etalagewedstrijd in 1965. Ook de gemeente Rotterdam maakte gebruik van haar talent. Voor het Gemeentelijk Bureau Voorlichting en Publiciteit ontwierp ze bijvoorbeeld een omslag voor het Engelstalige Rotterdam Magazine waarop de stad verbeeld was als een bijenkorf. Ook maakte ze diverse brochures, affiches en (kleine) tentoonstellingen voor de dienst Stadsontwikkeling.

RET-logo, 1965 (Wikimedia Commons)

In 1965 ontwierp Jeanette het logo van de RET, dat tot 1985 op alle trams, bussen, metro's, uniformpetten en haltes zou staan. De drie letters van het type slab serif ('chocoladeletters') smeedde zij samen tot één vorm. Op hoge leeftijd vertelde de ontwerpster er zelf over dat de degelijkheid van het oude logo met dit ontwerp overging in de snelheid van het nieuwe.

metro rottardam 1964-1974 (ROVM-digitaal)

Vanaf 1964 verscheen twee maal per jaar het blad metro rotterdam. Gemeentewerken gaf dit uit voor geïnteresseerden in de aanleg en ontwikkeling van de metro. Het werd toegezonden aan abonnementhouders en los verkocht in boekhandels. Jeanette Kossmann ontwierp het omslag met een fraaie collage van de metro-M. Dit omslag kreeg voor elke jaargang een nieuw kleurschema. Het zeer verzorgd uitgegeven blad verscheen tot en met 1974.

M-symbool

Metrotoegang, tekening 1964, C. Veerling? De metro-M zelf dateert ook uit 1964, vier jaar voor de metro ging rijden. Het Vrije Volk schreef in juli: "De toegangen tot de stations zullen voor het publiek worden gemarkeerd met een speciaal ontworpen M. De herkenningsletter is geel op een anthracietgrijs fond. Door inwendige verlichting is zij in het donker even duidelijk zichtbaar als overdag. De M, 19 centimeter dik en vijftig centimeter hoog, wordt vervaardigd van perspex en gemonteerd op een ongeveer twee meter hoge, nachtblauw geschilderde paal."

Metro-beeldmerk (bestand: Geert Wirken CC-BY) En over het verdere gebruik: "De M wil meer zijn dan alleen de eerste letter van het woord metro. Zij is ontworpen als een teken dat niet alleen dient als aanduiding van de in- en uitgang van een station doch ook als symbool van de Rotterdamse ondergrondse — de eerste in ons land! — in zijn geheel." Op de eerste presentatietekening van de metrostellen ontbrak de M nog, maar op het model dat in november 1964 getoond werd door fabrikant Werkspoor en de RET stond de M op de voorzijde, al werd de verhouding met de belijning later nog verbeterd.

Ontwerp(st)er?

De vraag is: heeft Jeanette Kossmann-Markus het M-teken ontworpen? Het krantenberichtje lijkt het symbool toe te wijzen aan de architect van de metrostations: "Componist is ir. C. Veerling, architect bij Gemeentewerken en speciaal belast met de architectonische en esthetische vormgeving van de metrowerken."

Eerste metrostel, gerestaureerd in 2018 (foto Arjan den Boer) Alleen slaat het woord componist op "de tune van Rotterdams ondergrondse" die bestond uit een vast kleurenschema, de stationsarchitectuur, de belijning van de metro en het M-teken. Het geheel stond onder leiding van Veerling, wat niet wil zeggen dat onderdelen niet door anderen ontworpen (kunnen) zijn. Zo adviseerde Wim Rietveld via Werkspoor over de metro-kleuren.

Argumenten die voor Jeanette Markus als ontwerper pleiten zijn haar omslag-collages met de M, haar logo voor de RET uit dezelfde tijd en haar grote kennis van letterontwerp, die Veerling niet had. Kortom: het is zeer waarschijnlijk dat zij het beeldmerk — dat nog steeds wordt gebruikt — in nauw overleg met Veerling heeft ontworpen. Ik heb hier echter (nog) geen definitief bewijs voor gevonden; vandaar het vraagteken.

Laatste jaren

Kees Zwart en Jeanette Markus, reünie WdKA 2016 (bron: Facebook) Haar laatste jaren bracht Jeanette Markus, die kinderloos bleef, door in een Rotterdams verzorgingstehuis. Zij vertelde nog graag over haar ontwerpen, vooral het RET-logo. "Trots rondgaand in de rolstoel en de zusters vertellen over je werk, je leven…" stond er in 2014 in een Facebook-bericht. "Hoe misselijkmakend is het dat je dan nog bestolen moet worden van je laatste originele ontwerp!" Een schildje met het RET-logo was uit haar kamer verdwenen; een vrijwilliger van het verzorgingstehuis deed een oproep om weer aan zo'n schildje te komen (onbekend of dit gelukt is). In mei 2016 bezocht zij nog de reünie van de Willem de Kooning Academie waar ze tot 1985 doceerde (zie ook reactie Willem Kars hieronder). Jeanette Markus overleed op 16 oktober 2016 op 93-jarige leeftijd.

Aanvullingen welkom: arjan@arjandenboer.nl

of stuur een e-mail: arjan@arjandenboer.nl

Reacties

San 20 februari 2018 07:52

Mooi verhaald, ooit met een open dag bij garage Kleiweg (jaren 80) werden er metalen RET logo's weggegeven die ter plaatse gefreesd werden. Altijd jammer gevonden dat ik er toen geen één op de kop heb getikt.

Joop Ridder 21 februari 2018 12:18

Als ontwerpers van het huidige RET logo, met een speciaal door een van onze ontwerpers, ontworpen letterfont (Henk van Leyden) voor o.a. bus, tram en metro richtingfilms en de bewegwijzering in grijs met rode streep, vinden we dit een fantastisch mooi verhaal. Na ons bureau heeft Bureua Mijksenaar de bewegwijzering uitgebreid en aangepast. Mooi stukje historie over het Rotterdamse openbaar vervoer. Groet Joop Ridder

Arjan den Boer 21 februari 2018 15:34

Dank voor deze leuke reactie!

Willem Kars 21 februari 2018 15:30

Jeanette beleefde mei 2016 de Academie reunie waar zij zichtbaar genoot van de aandacht en met trots haar leerlingen rond zich heen wist. Er zijn veel foto's van want het was een vrolijke bijeenkomst.

Arjan den Boer 21 februari 2018 15:34

Leuk om te horen! Als het mogelijk is om hier in de comments een foto daarvan te delen dan graag.

Ad van der Kouwe 21 februari 2018 16:33

Jeanette was een onderschat ontwerper én een onderschat docente. Ze heeft talloze studenten aandacht en liefde voor typografie (én literatuur!) bijgebracht. Alleen al daarom is dit artikel een terecht en mooi eerbetoon. Tijdens een les typografie - het moet rond 1981 zijn geweest - vertelde ze overigens dat ze weliswaar heel trots was op het RET-logo, maar dat ze het uiteindelijk toch wat te zwaar en te statisch vond. Bij nader inzien had ze er graag wat meer dynamiek ingebracht. Over de 'M' van de metro heb ik haar nooit gehoord. (N.B. Wat was het geweldig dat ze de reünie op de academie nog heeft mogen meemaken.!)

Arjan den Boer 21 februari 2018 17:36

Dank voor deze mooie aanvulling en jammer dat ze de M niet genoemd heeft...

Peter van Dam 10 december 2019 21:41

Kan het zijn dat de gemeente Rotterdam dit logo-M mogelijk heeft vastgelegd in het register van het Genootschap voor reclame? Met zo'n verspreiding en speciaal ontworpen, moet het ergens zijn geregistreerd om plagiaat te voorkomen. Of bijvoorbeeld het merkenbureau Benelux ( nog bestaand?). Uit het oude merkenbureau van der Graaf & Co bestaat nog steeds het bureau Novagraaf in Amsterdam, die schijnt nog in bezit te zijn van oude merkenregisters. Het is maar een suggestie.