De overbodige watertoren aan de Riouwstraat in Lombok

Verdwenen gebouwen in Utrecht,

door

Verschenen in DUIC-krant (huis-aan-huis in Utrecht) no. 8, april 2016

Watertorens zijn hot. Voor het restaurant in watertoren Rotsoord moet je weken vooraf reserveren. Voor de te koop staande watertoren aan de Lauwerhof hebben zich tientallen gegadigden bij Vitens gemeld. Juist nu ze hun functie hebben verloren zijn de torens geliefder dan ooit. Dat lag anders in 1937, toen de watertoren aan de Riouwstraat wegens overbodigheid werd gesloopt. Men vond het "gevaarte" toen "geen verfraaiing van het stadsschoon".

Watertoren aan de Riouwstraat, 1898 (Het Utrechts Archief)

Mede naar aanleiding van de cholera-epidemieën die Utrecht in de 19e eeuw teisterden kreeg de stad in 1883 waterleiding. Oorspronkelijk heette het bedrijf heel chique Compagnie des Eaux d'Utrecht, omdat de exploitant, tevens buizenfabrikant, uit Luik kwam. Het drinkwater zelf werd gewonnen in Soestduinen en was daar op natuurlijke wijze door zand gezuiverd. Vanaf een heuvel stroomde het water door een 15 kilometer lange leiding naar de stad. Men begon met slechts 200 aansluitingen.

Waterreservoirs

Toen de stad groeide en het aantal aansluitingen verveelvoudigde was het nodig de druk op het waterleidingnet te verhogen. Dit gebeurd door torens te bouwen waarin het water in grote stalen reservoirs op zo'n 30 meter hoogte werd gepompt. Zo konden ook pieken in het waterverbruik worden opgevangen. De eerste watertoren werd oorspronkelijk midden op de Neude gepland, maar toen daar bezwaren tegen waren stelde de directeur van het waterleidingbedrijf zijn eigen achtertuin aan het Predikherenkerkhof ter beschikking. Daar verrees in 1896 de watertoren Lauwerhof.

De tweede watertoren kwam een jaar later aan de Riouwstraat in de nieuwe wijk Lombok, die rond 1890 was aangelegd langs de Leidsche Rijn. Behalve de woningen hadden ook de daar gelegen bedrijven water nodig, zoals houtzagerij De Ster en de Lood- en Zinkpletterijen Hamburger, waar de toren vlak naast stond. Toeval of niet, dit laatste bedrijf leverde inmiddels de waterleidingbuizen. De tweede toren had een capaciteit van een half miljoen liter, slechts een derde van de hoofdtoren aan de Lauwerhof. Daaraan was de Lombokse toren namelijk gekoppeld als een soort onderstation.

Fotogeniek

De watertoren had zoals gebruikelijk een paddestoelvorm: het waterreservoir was breder dan de schacht. Hoewel van dezelfde ontwerper — ingenieur L.C. Dumont, in dienst van het waterleidingbedrijf — verschilde hij van de eerste toren. Met z'n 38 meter was-ie iets minder hoog, maar bovendien zat het reservoir veel lager. Waar de toren in de binnenstad — net als later die op Rotsoord — plat eindigde met kasteelachtige kantelen, kreeg die in Lombok een soort torenspits: een kegeldak met een decoratieve lantaarn. Dit maakte hem misschien wel de meest fotogenieke.

Aan het uiterlijk van watertorens werd veel zorg besteed omdat ze door hun hoogte zo opvielen — destijds slechts vergelijkbaar met kerktorens. Ook vormden ze bovengrondse visitekaartjes voor het waterleidingbedrijf. Het was de periode van de neostijlen; watertorens kregen vaak een uiterlijk dat teruggreep op de Hollandse Renaissance. Kenmerkend waren kleurschakeringen in het metselwerk, boogjes en decoratieve muurankers.

Overbodig

De relatief kleine watertoren aan de Riouwstraat werd al na 30 jaar overbodig toen er een grote waterleidingbuis door de Croeselaan werd gelegd, die ook Lombok, Nieuw-Engeland en Transvaal van water kon voorzien. De toren stond jaren leeg, waarna het verval intrad. "Men zou dus moeten gaan restaureeren, maar omdat de toren geen verfraaiing van het stadsschoon beteekende, heeft men het gevaarte doen slopen," aldus het Utrechts Nieuwsblad in 1937. Foto's laten zien dat de afbraak steentje voor steentje van bovenaf plaatsvond.

Muurkunstwerk door Esther Derkx, Lombokstraat (Arjan den Boer)

Aan de Riouwstraat herinnert niets aan de toren, maar één straathoek verder word je er sinds 2009 indirect op gewezen. Kunstenares Esther Derkx maakte op een blinde muur aan de Lombokstraat een werk waarover ze zei: "Vanwege het oorspronkelijke industriële karakter dat moest terugkomen in het muurkunstwerk heb ik gekozen voor bakstenen en tegels als materiaal. Ik heb vooral gekeken naar de bouwstijl van de watertoren met z'n siermetselwerk, toegepast in boogjes. De toren heeft model gestaan voor de omtrek van het tableau, maar laat genoeg aan de fantasie over voor andere interpretaties."
Mooi!

Monumentenfreak Arjan den Boer schrijft op duic.nl over vergeten gebouwen en in de DUIC-krant over verdwenen gebouwen.

of stuur een e-mail: arjan@arjandenboer.nl

Reacties

Eva Monné 3 oktober 2020 22:55

Beste redactie! Ik zou heel graag aan Arjan den Boer willen vragen waar de watertoren in de Riouwstraat precies heeft gestaan. Ik kwam dit verhaal toevallig op het spoor omdat ik voor mijn 40ste verjaardag een overnachting in watertoren in Nes cadeau kreeg en in een boek las dat er op steenworp afstand van waar wij nu wonen een watertoren moet hebben gestaan. Wij wonen op het oude hamburger terrein. Halmaherastraat 4 in Lombok. Zou u ons in contact kunnen brengen?

Eva Monné 3 oktober 2020 22:55

Beste redactie! Ik zou heel graag aan Arjan den Boer willen vragen waar de watertoren in de Riouwstraat precies heeft gestaan. Ik kwam dit verhaal toevallig op het spoor omdat ik voor mijn 40ste verjaardag een overnachting in watertoren in Nes cadeau kreeg en in een boek las dat er op steenworp afstand van waar wij nu wonen een watertoren moet hebben gestaan. Wij wonen op het oude hamburger terrein. Halmaherastraat 4 in Lombok. Zou u ons in contact kunnen brengen?