Terugblik historische spoorweg­conferentie in Istanbul

Bagdadbahn, Balkanzug en Iron Silkroad in het monumentale Sirkeci-station

door

Van 2 tot 5 november was ik op de zevende International Conference on Railway History, gehouden in het Sirkeci-station van Istanbul, ooit eindpunt van de Orient-Express. Het thema luidde 'Rail Routes from the Baghdad Railway to the New Silk Road' en bestreek daarmee verleden en heden. De Bagdadbahn was de spoorlijn tussen Constantinopel en Bagdad, rond 1900 met Duitse steun aangelegd. De Nieuwe of IJzeren Zijderoute is een hedendaagse (eigenlijk toekomstige) spoorverbinding voor goederen tussen China en West-Europa.

Conferentie in het Sirkeci-station

De meesten van de ca. 30 deelnemers en sprekers waren gepromoveerde historici en hoogleraren. Het was dus een eer er deel van uit te maken en ook een presentatie te geven, zeker in de imposante hal van zo'n bijzonder station. De conferentie werd georganiseerd door de International Railway History Association (IRHA) en ondersteund door de UIC (Internationale Spoorwegunie) en de Franse en Turkse Spoorwegen. Die laatste verzorgden ook de bijzondere locatie en het randprogramma, zoals een etentje op een boot over de Bosporus.

Balkanspoorlijnen

De eerste helft van de conferentie ging vooral over de aanleg van spoorlijnen op de Balkan en in Turkije eind 19e eeuw. Dat onderwerp heeft mijn interesse vanwege de Orient-Express, waar ik me al zo'n tien jaar mee bezig hou. De eerste reizigers van deze vermaarde trein moesten per schip over de Zwarte Zee omdat de spoorlijn door Servië en Bulgarije nog niet af was. Een van de sprekers over de totstandkoming van deze verbinding was Henry Jacolin, voorzitter van de International Railway History Association, die hier eerder een uitgebreid artikel over schreef.

Stationshal als conferentiezaal

Door twee andere lezingen en de gesprekken daarover kreeg ik een wat ander beeld van Maurice de Hirsh, een rijke investeerder die met zijn Chemins de fer Orientaux een onmisbare spoorschakel tussen Europe en Turkije realiseerde. Door veranderende grenzen en perikelen binnen het Ottomaanse rijk werd zijn oorspronkelijke concessie sterk verkleind. Nu blijkt dat hij hier misschien zelf op aanstuurde om met zo min mogelijk inspanningen zo veel mogelijk te verdienen. Aan de andere kant: hij was de enige investeerder die het project überhaupt aandurfde (en deed veel aan liefdadigheid).

Balkanzug

Ik gaf zelf een presentatie over de Balkanzug, de Duitse vervanger van de Orient-Express tijden de Eerste Wereldoorlog, die reed tussen de hoofdsteden van de Centrale Mogendheden: Berlijn, Wenen, Boedapest, Sofia en Constantinopel. Deze 'overwinnaarstrein' had een belangrijke propaganda-functie, vooral voor Duitsland. Er verschenen talrijke propagandistische boeken en ansichtkaarten, waarvan ik er enige tientallen heb verzameld. Over dit onderwerp is nog weinig gepubliceerd en ik eindigde dan ook met een oproep tot samenwerking om in 2018 (100 jaar na WO I en de Balkanzug) een boek of tentoonstelling te maken.

Arjan den Boer over de Balkanzug

Ik kreeg positieve reacties op de lezing omdat deze erg visueel was. Ook heb ik over een eventueel vervolg gesproken met Duitse, Hongaarse, Servische en Turkse deelnemers. Een van deze opgedane contacten is Axel Heimsoth van het Ruhr Museum in Essen. Zijn presentatie over cartoons voor de Bagdadbahn sloot mooi bij mijn thema aan. Ook met de Bagdadbahn werd propaganda bedreven; het verschil is dat er behalve in Duitsland cartoons in andere landen verschenen die juist de gek staken met de Duitse inspanningen in het Ottomaanse rijk.

Los van de conferentie ben ik ook langsgegaan bij mijn contactpersoon bij het particuliere transportmuseum Rahmi M. Koç Müzesi in Istanbul. Daar wordt een Pruisisch rijtuig uit de Balkanzug bewaard, in 1917 geschonken aan de sultan door keizer Wilhelm II. Ook daar heb ik mijn presentatie laten zien en over een eventuele tentoonstelling gesproken.

Interieurdetail van het Pruisische rijtuig in Istanbul

Iron Silkroad

De tweede helft van de conferentie ging over het heden en de toekomst. Marmaray, de spoortunnel onder de Bosporus waar we ook een korte excursie naar maakten, biedt in principe een doorgaande route tussen Europa en Azië. Deze is vooral interessant voor het containervervoer uit China, met een halvering van de reisduur vergeleken met schepen. Er zijn echter nog hiaten die overbrugd moeten worden en verschillen in spoorbreedte die opgelost moeten worden.

Maquette/doorsnede van de Marmary-tunnel

Goederenvervoer heeft niet speciaal mijn interesse, maar het was toch boeiend om vertegenwoordigers te horen van de Iraanse en Afghaanse spoorwegen. De presentatie van de Islamic Republic of Iran Railways (RAI) eindigde, wellicht verplicht, met het opmerkelijke zinnetje 'In the name of God'. Indrukwekkend was Mohammad Yamma Shams, de CEO van de Afghaanse Spoorwegen — die eigenlijk nog niet of nauwelijks bestaan. Zijn taak is dus om een spoorwegnet op te bouwen in een zeer moeilijk land en een politiek erg ingewikkelde regio. Deze charismatische persoon en zijn opdracht zouden een documentaire waard zijn waarin hij 5 of 10 jaar lang gevolgd wordt.

Personenvervoer

In de slotdiscussie stelde ik de vraag of er nog toekomst is voor internationaal personenverkeer per trein, bijvoorbeeld over de Zijderoute. De conclusie van de aanwezigen — waaronder Paul Véron van de UIC — was dat personenvervoer alleen toekomst heeft per hogesnelheidstrein tot afstanden van zo'n 1.000 km, of voor niches. Buiten dat zijn internationale personentreinen feitelijk al verdrongen door het vliegtuig, nu ook de slaaptreinen in Europa worden opgeheven. Niches zijn er voor bijvoorbeeld speciale treinen met een beleveniswaarde op zich, los van het reisdoel, zoals 'revivals' van de Orient-Express.

Tijdens het congres is aangekondigd dat er binnenkort een publicatie zal verschijnen met de lezingen.

Aziatische station Haydarpasha in restauratie
of stuur een e-mail: arjan@arjandenboer.nl

Reacties

Jalf Flach 14 november 2016 20:59

Zoals altijd weer interessant een fraai verzorgd. Dank!!!!

Arjan den Boer 14 november 2016 23:08

Dank Jalf, trouwe lezer!