Ode aan de Neudeflat

Al ruim 50 jaar is de Neudeflat met stip het meest gehate gebouw van Utrecht. Nu de gemeenteambtenaren de flat gaan verlaten en er een nieuwe bestemming gezocht wordt klinkt de roep om sloop weer. Volgens een peiling van Utrecht Dichtbij is bijna 60% voorstander.

In de gemeentepolitiek is het CDA voor sloop, maar die gaat daar helemaal niet over. Het pand is niet van de gemeente maar van Wildschut, die het in 1960 liet bouwen. De eigenaar heeft gelukkig helemaal geen plannen voor sloop, dat zou ook kapitaalvernietiging zijn.

Lelijk?
Mij valt op dat ook veel mensen met oog voor architectuur en monumenten de Neudeflat verfoeien. “Juist daarom”, zullen ze misschien zeggen. De veelgehoorde bezwaren zijn: hij is te hoog, te lelijk, te grijs, het is Oostblokarchitectuur, hij past niet in een oude binnenstad en verpest het uitzicht.

De haat zit diep. Onlangs had ik deze Twitter-conversatie en toen ik bijgaande foto’s nam sprak een bejaard echtpaar me aan. “Van ons mag er een bom onder worden gelegd”, zeiden ze, “en dat vinden alle Utrechters. Bent u wel een Utrechter?”

Hoe meer negatieve geluiden ik hoor en hoe langer ik naar de Neudeflat kijk, hoe mooier ik hem ga vinden. Kon ik hem een paar jaar geleden alleen nog maar gedogen, inmiddels vind ik hem ronduit mooi. Is dat recalcitrantie? Ik geloof van niet. Hieronder tien redenen waarom ik de flat mooi en markant vind.

Passend in het oude stratenplan
De Neudeflat is geen fantasieloze rechthoek maar heeft een bijzondere zeshoekige plattegrond. Daarmee past hij perfect binnen het stratenplan en de rooilijn van de oorspronkelijke bebouwing. Een groot verschil met Hoog Catharijne, waarvoor ruim tien jaar later de hele stationsbuurt moest wijken. De Neudeflat laat zien hoe oud en nieuw gecombineerd kunnen worden. De zes zijdes zijn niet even lang; op de punt van de Vinkenburgstraat en de Drakenburgstraat heeft de flat een korte zijde. Daardoor oogt het gebouw vanaf de Neude gezien relatief bescheiden.

Ik vind het knap hoe de architect de flat op een klein oppervlakte heeft weten in te passen en hoe je oog vanaf de Neude langs de schuine zijdes de twee straten in wordt geleid. Daardoor domineert de flat ondanks z’n hoogte niet over het plein.

Een slank en elegant gebouw
Een vergelijking met Oostblokarchitectuur slaat de plank volledig mis. De Neudeflat is geen vierkant betonblok. Door de bijzondere plattegrond en het kleine oppervlakte in verhouding tot de hoogte is het een slank gebouw. Het is gebouwd rond een betonskelet — in 1961 in slechts twee weken tijd opgericht — maar er is nergens beton zichtbaar. De gevel is bekleed met lichte en glanzende materialen. De bovenste verdieping springt enigszins in en is deels opengewerkt. De verdiepingen lijken te hangen aan twee grote zwarte poten, de iets boven het gebouw samenkomen. Het resultaat is een open en licht gebouw, duidelijk schatplichtig aan het Nieuwe Bouwen van rond 1930 met als bekende en door velen gewaarde hoogtepunten de Van Nellefabriek en Sanatorium Zonnestraal.

Materiaalgebruik van hoge kwaliteit
Hoewel de flat na verloop van tijd wat grauwer is gaan ogen is de gevelbekleding licht en het materiaal van hoge kwaliteit — zeker niet dertien-in-een-dozijn. De extra hoge begane grond is als een soort voetstuk voorzien van donkere leisteen. De verdiepingen zijn bekleed met glas en aluminium. Onder de grote ramen zijn wit geëmailleerde staalplaten aangebracht. De aluminium gevelpanelen zijn zeker geen gewone golfplaten. Ze hebben een strakke verticale groef die een high-tech effect geeft. Wel zijn ze grauw geworden en kunnen zeker een poetsbeurt gebruiken. Maar de combinatie van natuursteen, aluminium en glas, zoals zichtbaar op de overgang van de begane grond naar de eerste verdieping, is nog altijd een lust voor het oog.

De glanzende gevelbekleding zorgt er in combinatie met de zeshoekige gebouwvorm voor dat het zonlicht op verschillende momenten van de dag weerspiegeld wordt. Keerzijde is dat op sombere dagen de flat er ook wat somber uitziet.

De gevel moet een schoonmaakbeurt krijgen, en ook aan de vale zonneschermen moet wat gedaan worden, maar het zou onherstelbaar afbreuk doen aan de architectuur als het gebouw wordt ‘opgeleukt’ met een nieuwe gevelbekleding, bijvoorbeeld van baksteen, zoals wel wordt gesuggereerd.

De brandtrap is een sieraad
Het mooiste onderdeel van de Neudeflat vind ik de brandtrap. Die loopt als een glazen kolom over de kortste zijde van de zeshoek, de zuidwestkant van het gebouw, en is prominent zichtbaar vanaf de Oudegracht. En hij mag gezien worden. De ruiten in dunne aluminium lijsten zijn halftransparant, waardoor de gestapelde X’en van de elkaar kruisende trappen erdoorheen schemeren. Het trappenhuis zit niet strak tegen de gevel aan maar lijkt er net voor te zweven. Als aan het einde van de middag de zon op het wazige glas schijnt gaat de kolom van de brandtrap gloeien en glinsteren als een geslepen diamant.

Herkenningspunt in de Utrechtse skyline
Op het terras van La Place in Hoog Catharijne heb je een spectaculair uitzicht over de stad. Hoofdrol speelt natuurlijk de machtige Gotische Dom. Kijk je naar links dan rijst daar de lichte Neudeflat op naast het enorme donkerbruine dak van het postkantoor. Veel mensen vinden dat de Neudeflat het panorama verpest. Maar ik vind de Neudeflat een mooie lichte tegenhanger van de Domtoren. De flat is maar half zo hoog als de Domtoren en oogt door z’n lichte kleuren minder massief. Er zit voldoende afstand tussen de Domtoren en de Neudeflat waardoor ze elkaar niet in de weg zitten. Als je, kijkend vanaf het terras, de Neudeflat probeert weg te denken... dan mist er toch iets? Het stadsbeeld is dan uit balans. De Neudeflat hoort er bij. Voor de duidelijkheid: ik ben er niet voor om nog meer hoge gebouwen in de binnenstad te zetten; ook dan gaat de balans verloren.

Een bijzonder uitzichtpunt
Op de hoogste verdiepingen van de Neudeflat heb je een wijds uitzicht over Utrecht en omgeving. Dat vinden ook de tegenstanders: burgemeester Vonhoff vond de Neudeflat de mooiste plek van de stad, omdat het uitzicht er niet wordt verpest door de Neudeflat! Dit sterke punt van het gebouw komt veel beter tot z’n recht als er op de bovenste verdieping een openbare gelegenheid komt zoals een restaurant. Architect Maaskant heeft hier bij het ontwerp al rekening mee gehouden: de veertiende verdieping is een soort groot penthouse met een deels overdekt dakterras en een omloop.

Als meer Utrechters de Neudeflat van binnen en van boven leren kennen zal het gebouw, dat jarenlang een gesloten bastion leek, meer waardering oogsten. Een vergelijking met het bekende restaurant van de Euromast in Rotterdam is op z’n plaats: het benadert de hoogte daarvan enigszins en Neudeflat en Euromast zijn beide ontworpen door dezelfde architect!

Mooi contrast met de oude grachtenpanden
Het meest genoemde bezwaar tegen de Neudeflat is dat het gebouw niet past in de historische binnenstad, waar nog veel middeleeuwse panden staan, zoals de nabijgelegen stadskastelen Oudaen en Drakenburg. Je kunt daar ook anders over denken. Het contrast tussen oud en nieuw kan namelijk heel mooi zijn en juist het oude extra benadrukken. Zware donkere bakstenen die afsteken tegen de lichte glasplaten van de flat. Of de rijke ornamenten van de grachtenpanden die zich aftekenen tegen de strakke lijnen van de Neudeflat. Misschien een kwestie van smaak, maar contrastwerking is een veelgebruikt esthetisch principe. De afwisseling tussen licht en donker, massief en lichtvoetig, details en grote vlakken speelt ook in de klassieke architectuur en kunst een belangrijke rol.

De afwisseling tussen verschillende stijlen en materialen maakt de stad interessant. Met mate natuurlijk; in een eeuwenoude stad als Utrecht moet wel zichtbaar blijven dat het verleden er langer heeft geduurd dan het heden.

Tegenhanger van het postkantoor
Het postkantoor aan de Neude — waarin hopelijk binnenkort de Utrechtse bibliotheek gevestigd wordt — verdient een speciale vermelding. Het magistrale gebouw uit 1924, in Amsterdamse School-stijl gebouwd door J. Crouwel, is gelukkig veel Utrechters lief. Een deel van hen is tegelijk uitgesproken tegenstander van de Neudeflat. Zij vinden die op z’n zachts gezegd afbreuk doen aan het postkantoor en zien de herstemming daarvan als een mooie gelegenheid om een einde te maken aan de gehate flat. Ik ben het daar hartgrondig mee oneens.

Het postkantoor en de Neudeflat vormen een mooi duo. Ze zijn elkaars perfecte tegenhanger: het postkantoor massief, donker en breed; de Neudeflat slank, licht en hoog. Architect Maaskant was zich hier zeker van bewust. Samen brengen ze de Neude in balans. De weerspiegeling van de donkere stenen en ornamenten van het postkantoor in het glas van de Neudeflat — dat vind ik prachtig!

Meer moderne architectuur
De Neudeflat past niet alleen in z’n omgeving vanwege de contrastwerking. In de directe nabijheid staan namelijk niet alleen maar oude grachtenpanden. Rond de Neude en Viebrug verrees in de 20e eeuw meer markante architectuur. De Neudeflat was dus zeker niet de eerste moderne toevoeging. Om te beginnen het al genoemde postkantoor in Amsterdamse School-stijl. Omdat dit van baksteen is vinden veel mensen het nog wel passen, maar er is meer.

Op de drie andere hoeken van de Viebrug — dus op de kruising van de de Oudegracht met de Lange Viestraat/Potterstraat — staan drie bijzondere modernistische panden: Heck's Lunchroom uit 1930 (nu Intersport), kledingmagazijn Dijckhoff met glazen traptoren uit 1928 (nu Randstad) en Galeries Modernes (nu De Planeet) uit 1940. Geen van de drie verkeert in erg oorspronkelijke staat; Galeries Modernes is het ergst toegetakeld met helblauwe gevelplaten, die ooit van glas waren. Gelukkig zijn er plannen om dit ooit legendarische pand zijn oude transparantie terug te geven.

In dit kleine gebied zie je kortom de architectuur van de 20e eeuw in een notendop, te beginnen met de Amsterdamse School en eindigend met de wederopbouwarchitectuur van Maaskant. Zou je de Neudeflat wegdenken dan mist er een halve eeuw.

Maaskant was een belangrijke architect
De Neudeflat is ontworpen door Huig Maaskant, de architect van onder meer het Groothandelsgebouw, de Euromast en de Scheveningse Pier. Hij speelde een belangrijke rol bij de Wederopbouw van Rotterdam en wordt daar breed gewaardeerd. Vanwege hun architectonische belang zijn sommige van zijn panden inmiddels Rijksmonument. Het wil niet zeggen dat al zijn gebouwen per definitie even mooi of belangrijk zijn, maar het is wel een reden om de Neudeflat nog eens goed te bekijken en een eerlijke kans te geven.

Er is zeker wat voor te zeggen dat Maaskants werk beter in het Rotterdam van de Wederopbouw past dan in de historische binnenstad van Utrecht. Toch heeft Maaskant duidelijk rekening gehouden met de Utrechtse context en schaal.

De Neudeflat is een historisch gegeven
Over smaak valt niet te twisten, maar wel over het historische belang van een gebouw. Het is al ruim vijftig jaar onderdeel van het stadsbeeld en dat wis je niet zomaar uit. De Neudeflat laat zien wat rond 1960 de ideeën waren over architectuur en stedenbouw. De rijke geschiedenis van Utrecht is niet gestopt na de Tweede Wereldoorlog. De bouw van de Neudeflat was onderdeel van grootschalige vernieuwingsplannen die breed gedragen werden tijdens de Wederopbouwperiode. Men wilde de stad openbreken en moderniseren.

Achteraf kunnen we blij zijn dat veel plannen van toen niet zijn doorgegaan, zoals de aanleg van grote verkeersaders dwars door het centrum. De Neudeflat is echter een ingreep die geen fatale gevolgen heeft gehad voor de structuur van de stad. Z’n aanwezigheid herinnert ons eraan dat denkbeelden over bouwen en steden sterk kunnen veranderen met de tijdgeest. Als je alleen de gebouwen laat staan en beschermt die passen in een nostalgisch beeld van het verleden of die voldoen aan hedendaagse normen van wat mooi is, toont het stadsbeeld niet de geschiedenis maar een constructie daarvan. De binnenstad wordt dan een soort Zaanse Schans.

Monument en herbestemming
Ik denk dat het hoog tijd is om van de Neudeflat een gemeentelijk monument te maken, nu andere gebouwen uit de Wederopbouwperiode en van architect Maaskant tot Rijksmonument zijn uitgeroepen. Daarmee worden sloop- en verminkingsplannen voorkomen en kunnen we de discussie daarover afsluiten.

Wat rest is de Neudeflat opknappen en een goede bestemming geven. Liefst een functie waardoor zoveel mogelijk Utrechters het gebouw in kunnen, zodat het meer ‘van iedereen’ wordt. Er moet een wisselwerking komen met de omgeving zoals met de horeca en festivals op de Neude en — hopelijk — de bibliotheek in het postkantoor. Dat kan met een café of restaurant op de bovenverdieping en door van de overige verdiepingen een verzamelgebouw te maken voor ZZP’ers en kleine bedrijven. Elders aan de Neude is al de Dutch Game Garden gevestigd die daar goed bij aansluit. Eén tussenverdieping publiek toegankelijk maken als bijvoorbeeld expositieruimte zou prachtig zijn. Ook appartementen zijn misschien een goede optie voor de Neudeflat.

De benedenverdieping moet ontdaan worden van de krappe tussenvloer en weer de open showroom worden zoals de architect bedoeld heeft. De fietsenstalling die er nu in zit is hopelijk tijdelijk. De schlemielige entree annex receptie aan de zijkant moet vervangen worden door een ontvangst met allure via de hoofdingang. De Neudeflat verdient het.

Update juli 2014:
Plannen voor herontwikkeling tot appartementen en horeca aangekondigd 'met respect voor architectuur'.