Historische fotopuzzel Simplon Orient-Express opgelost

Reis van LIFE-fotograaf Jack Birns in 1950

door

Collage foto's van de Simplon Orient-Exprres door Jack Birns, 1950

Na zeven afleveringen in het afgelopen jaar - en daaraan voorafgaand ruim een jaar 'puzzelen' - is het zover. Ik heb de hele reis van LIFE-fotograaf Jack Birns per Simplon Orient-Express in 1950 gereconstrueerd aan de hand van vele honderden foto's. In zeven edities van retours  - één per land - heb ik een ruime selectie foto's gecombineerd met historische achtergronden en foto's van nu.

Uniek beeld
De fotoserie van Birns geeft een uniek beeld van de nadagen van de legendarische Simplon Orient-Express tijdens de Koude Oorlog. De gloriedagen van het Interbellum waren voorbij; de luxe van de rijtuigen was door de oorlog aangetast. Westerse reizigers kwamen niet vaak verder dan Italië en de VIPs van weleer namen inmiddels het vliegtuig. Toch bleef er een sfeer van intrige en avontuur rond de trein hangen - inclusief diplomatieke koeriers en mystery women.

Kolensjouwers in Uzunköprü, Turkije Birns had veel aandacht voor het dagelijks leven rond de stations en de invloed van de internationale politiek op gewone mensen, zoals Amerikaanse militairen in Triëst en Turkse vluchtelingen uit Bulgarije. Diezelfde focus hebben zijn eerdere foto's van de Chinese burgeroorlog, waarmee hij bekend werd als fotograaf en waarover later z'n boek Assignment: Shanghai verscheen.

Na oorlogsverslaggeving lijkt een treinreis een veilig uitstapje, maar dat lag anders gezien de politieke situatie op de Balkan. De Amerikaanse ambassade waarschuwde Birns dat hij neergeschoten kon worden als hij in Joegoslavië zou fotograferen. Dat viel mee, maar Bulgarije kwam hij niet in. Birns vatte z'n opdracht breed op en maakte verschillende 'uitstapjes', zoals per postkoets over de Simplon-pas. Hieruit blijkt dat LIFE z'n fotografen veel vrijheid gaf.

Fotopuzzel
Jack Birns nam tijdens zijn reis zo'n 1750 foto's, waarvan er 30 zijn afgedrukt in LIFE Magazine van 11 september 1950. De rest kwam boven water toen Google het fotoarchief van LIFE digitaliseerde. In het digitale archief ontbreken echter de plaatsnamen; alleen bij de 30 gepubliceerde foto's is een bijschrift beschikbaar. Als voorbereiding op de serie van retours moest ik van de vele foto's de opnamelocatie uitvinden. Dat was een tijdrovende klus, maar ook een spannende speurtocht.

Soms waren stationsnamen zichtbaar, soms boden Google Earth of andere historische foto's (uit boeken of op internet) uitkomst. Onderling vergelijken van de foto's hielp ook: soms stond bijvoorbeeld een deel van een hek op een foto, terwijl op een andere foto waarvan de locatie al bekend was hetzelfde hek stond. Birns maakte op dezelfde locatie vaak vele foto's, die allemaal in het archief terechtkwamen - ook de minder goed gelukte.

Station Brig in 1950 en 2012

Ik heb per e-mail contact gehad met Roy Rowan, de reisgenoot van Birns, die in tegenstelling tot de fotograaf zelf nog leeft. De inmiddels hoogbejaarde LIFE-correspondent kon zich echter niet veel details meer herinneren, behalve dat zij als Amerikanen geen Bulgaars visum kregen. Ze moesten omreizen via Griekenland en daar weer op de trein stappen.

Sommige locaties kon ik herkennen aan bekende 'landmarks' zoals het kasteel van Chillon of de antieke stadsmuren van Istanbul. Enkele stations herkende ik snel, zoals de markante overkapping van Milaan, terwijl nachtelijke foto's op perrons het moeilijkst waren. Op station Belgrado bleken nog dezelfde bloembakken te hangen als zestig jaar geleden! Uiteindelijk heb ik van de meeste foto's de locatie gevonden. Ondertussen kon ik de route van de Simplon Oriënt-Express wel dromen.

Nagereisd
Op het Sirkecie-station in istanbul, foto Ben Bregman Ik heb niet alleen de foto's van Birns bestudeerd en vergeleken, maar ben ook zelf op reis geweest. In de zomer van 2012 ben ik de route van de Simplon Orient Express van Parijs naar Istanbul nagereisd met moderne treinen. Onderweg heb ik foto's gemaakt van de locaties die Jack Birns in 1950 fotografeerde. Op de stations in Parijs, Milaan, Belgrado en Istanbul heb ik panoramafoto's gemaakt, die ook in retours zijn gebruikt. Deze reis heeft natuurlijk ook geholpen bij het herkennen van locaties op de foto's van 1950.

Afgelopen oktober ben ik nogmaals naar Istanbul geweest, onder meer om de locaties die Birns daar fotografeerde nauwkeuriger te bekijken. Dit viel samen met de opening van de Marmaray-tunnel die de oude spoorlijn en het Sirkeci-station overbodig heeft gemaakt. Foto's hiervan heb ik gebruikt in de laatste aflevering van retours.

Orient-Express iPad App
Van Jack Birns neem ik voorlopig afscheid, maar van de Orient-Express zeker niet. Ik ben hard bezig aan een iPad-app over de geschiedenis van de Orient-Express vanaf 1883. Hoewel Jack Birns daarin misschien wel een keer langs komt, is die app veel breder van opzet.

Thema's die in aan de orde komen zijn bijvoorbeeld de verschillende routes van de Orient-Express, incidenten zoals ongelukken maar ook echte moorden onderweg, en de verwevenheid met de geschiedenis rond de Eerste Wereldoorlog en de Koude Oorlog. Ik schenk ook aandacht aan bewaard gebleven luxe hotels en monumentale stations langs de route. De verbeelding van de Orient-Express in boeken en films komt ook aan bod.

Een deel van m'n Orient Express-collectie

Voor de app heb ik een grote hoeveelheid historisch beeldmateriaal verzameld, zowel originelen als digitale beelden, variërend van foto's en ansichtkaarten tot brochures en affiches. Zo heb ik vorige week nog een prachtige serie originele grootbeeldfoto's uit 1925 kunnen kopen van het Esplanade Hotel in Zagreb - gebouwd voor de reizigers van de Simplon Orient-Express.

De app komt in 2014 beschikbaar in de App Store. Oorspronkelijk was het m'n bedoeling de app eind 2013 uit te brengen, maar dat is niet gelukt - onder meer door de tijd die ik heb besteed aan retours. Maar het werk daaraan is voor de app ook nuttig geweest; zowel inhoudelijk als om te 'oefenen' met de verhouding tekst-beeld, het informatiegehalte etc.

Nieuwe serie
Flying Scotsman bij station Edinburgh, foto Willem van de Poll/Nationaal Archief CC-BY-SA In 2014 maak ik voor retours een serie afleveringen over een 'nieuwe' fotograaf: de Nederlander Willem van de Poll (1895-1970). Hij maakte in de periode 1930-1950 veel reisfoto's, die zijn gedigitaliseerd door het Nationaal Archief. In een aantal afleveringen toon ik z'n foto's van treinreizen in Schotland, Jordanië en Wit-Rusland. Maar de eerste aflevering zal gaan over… Amsterdam Centraal.

of stuur een e-mail: arjan@arjandenboer.nl

Reacties